1 Mei 2013: toen en nu, her en der

Het is alweer 3 mei, en we kunnen terugkijken op een 1 mei die zowel in Nederland als in tal van andere landen een aantal opvallende zaken laat zien. Tegelijk is er de berichtgeving van gevestigde media, die ook volgens een vrij voorstelbaar stramien verloopt, dat beurtelings irritatie opwekt en op mijn lachspieren werkt. Maar eerst nog maar eens: hoezo, 1 mei?

Het begon in 1886. Toen was in de opkomende vakbonden in de VS het idee opgekomen om een campagne op te zetten om een arbeidsdag van maximaal acht uur te bereiken door middel van actie. Werkdagen van veel meer dan acht uur – tien, twaalf, veertien – waren niet ongebruikelijk. De campagne kreeg in de aanloop naar 1 mei 1886 vleugels, en bereikte in Chicago – een stad met een radicale arbeidersbeweging met een flinke rol voor anarchisten, en een draagvlak onder vooral migranten van Duitse afkomst – een hoogtepunt. Daar was ook een plaatselijk arbeidsconflict gaande, en agenten schoten op protesterende arbeiders. Op 4 mei vond daartegen een protestbijeenkomst plaats in de open lucht op het Haymarket-plein in de stad. Vele duizenden arbeiders luisterden naar toespraken. Tegen het eind verscheen er een peloton politie en dat gelastte de betogers om hun bijeenkomst te beëindigen. Vervolgens ontplofte er een bom, die aan een agent het leven kostte, en brak er een vuurgevecht uit met nog enkele doden als gevolg.

De autoriteiten openden prompt een heksenjacht, arbeiders- en anarchistische publicaties werden gesloten, veel anarchisten en andere radicalen werden opgepakt. Acht van hen werden in een showproces voor de bomaanslag ter dood veroordeeld. Twee kregen omzetting van de straf tot levenslang. Eén pleegde de nacht voor de executie zelfmoord. Vier mensen werden uiteindelijk opgehangen op 11 november 1887. De vermoorde arbeiders/anarchisten werden al snel bekend als de Martelaren van Haymarket. Hun namen: Albert Parsons, George Engel, Adolph Fischer en August Spies. Degene die zichzelf ombracht voor de staat het kon doen, was Louis Lingg. Michael Schwab en Samuel Fielden zagen hun doodstraf omgezet in levenslang, en Oscar Neebe was tot 15 jaar veroordeeld. Van bewijs van betrokkenheid was geen sprake, de staat hield zelfs die schijn niet op. Berucht is de uitspraak van de openbare aanklager op het proces: “Deze mannen zijn geselecteerd, eruit gepikt door de Grand Jury en aangeklaagd omdat het leiders zijn. Ze zijn niet meer schuldig dan de duizenden die hen volgen. Heren van de jury, veroordeel deze mannen, maak een voorbeeld van ze, hang ze op, en u redt onze instellingen, onze maatschappij.” Hun rol als aanvoerders van arbeidersverzet, en niet hun onbewezen betrokkenheid bij een bomaanslag die de staat wel opvallend goed uitkwam, was hun misdaad in de ogen van de staat.

De jaren daarop werd zowel de strijd voor de achturendag als de herdenking van de Martelaren van Haymarket vanuit strijdende arbeiders naar voren geschoven. 1 Mei werd zo tot strijddag van arbeiders, zowel voor verbetering van hun bestaan, als tegen de onderdrukking waarmee kapitaal en staat de strijd trachtten te breken. Bij sociaal-democraten werd de 1 mei-traditie al snel getemd tot een soort lentefeest waar de Nieuwe Dageraad die voor arbeiders ooit zou aanbreken, werd gevoerd. Strijd raakte buiten beeld, die mocht worden overgelaten aan gekozen parlementariërs die de partij netjes vast klonken binnen de kapitalistische orde. Zo werd de radicale oorsprong van het 1 mei-gebeuren gekneveld.

Arbeidersstaten

Radicalere stromingen in de arbeidersbeweging bleven het strijdelement in de traditie naar voren schuiven, maar de op de staat georiënteerde vorm van radicaal socialisme – noem het bolsjevisme, leninisme en haar ongewenste kleinzoon het stalinisme – stelde in haar 1 mei-aanpak het ophemelen van staten die uit naam van arbeiders regeerden steeds meer centraal. En waar geheerst wordt namens arbeiders, is voor de stem van arbeiders zelf al snel opmerkelijk weinig plaats, behalve dan als megafoon van de nieuwe macht. Plechtigheden in de hoofdsteden van de Sovjet-Unie, China, Noord-Korea, Cuba, de DDR, Albanië, Vietnam en noem ze allemaal maar op – het waren staatsplechtigheden, doortrokken van dezelfde autoritaire geest als de wanvertoning op de Dam op 30 april. De oorsprong van de 1 mei-traditie – een strijd voor een beter bestaan, in vrijheid – werd en wordt hiermee geweld aan gedaan.

Intussen bleef de traditie leven daar waar arbeiders daadwerkelijk voor hun rechten bleven opkomen. Dat ze daarbij vaak iconen van de zogenaamde arbeidersstaten als symbool namen, dat protesterende arbeiders met vaandels en koppen van Lenin, Stalin en Mao zwaaiden, wil nog niet zeggen dat zulke demonstraties in bijvoorbeeld Turkije – tegenover een zwaarbewapende arbeidersvijandige staat – op één lijn gezet mogen worden met de staatsverheerlijking in de oude Sovjet-Unie of in het huidige Cuba. Het eerste is en blijft legitiem arbeidersprotest, weliswaar met misplaatste symboliek. Het tweede is helemaal geen protest, maar een feestje in dienst van de zittende macht. Gelukkig is er ook nog arbeidersprotest dat zich niet siert met staatshoofden en aanverwante machtsiconen, en ook dát manifesteert zich jaarlijks op de eerste mei. Ook zien we dat alternatieve kritische nieuwe stromingen, die zich niet rechtstreeks zien als deel van de linkse arbeidersbeweging, de 1 mei-traditie oppikken en er een levendige strijdbare invulling aan proberen te geven. Dat geldt bijvoorbeeld voor Occupy, en eerder ook wel voor allerhande groepen en initiatieven vanuit de anders-globaliseringsbeweging.

Met dit schetsje van de traditie in haar diverse vormen en misvormingen in het achterhoofd vallen bij de 1 mei-vieringen, en vooral de berichtgeving daarover, een paar dingen op. Laat ik eens beginnen met het standaardnieuwsbericht zoals bijvoorbeeld Aljazeera dat bracht. “May Day marked by global workers’ protests”, heet het stuk. En waar begon het overzicht van dat wereldwijde arbeidersprotest? Jawel hoor, in Cuba, waar mensenmenigten op straat waren met “vlaggen en spandoeken ter viering van arbeidersrechten en ter ondersteuning van de regerende Communistische Partij.” Ook werd de onlangs overleden Venezolaanse president Chavez herdacht. Nu kun je verschillend over het Cubaanse bewind oordelen. Maar een betoging ter ondersteuning van de zittende macht, van de regeringspartij, en van een onlangs overleden bevriend staatshoofd is geen “arbeidersprotest”. Een officiële vrije dag waarop mensen door de regering uitgenodigd worden voor een feestelijke optocht is geen arbeidersprotest. Het past in de hierboven geschetste verminking van de traditie van 1 mei, niet in die traditie zelf. Dat geldt misschien nog meer voor de informatie aan het eind van het stuk. Daar lezen we dat er verwacht werd dat er in Rusland 90 duizend mensen op 1 mei zouden gaan demonstreren. Een van de zestien demonstraties was georganiseerd door de partij Verenigd Rusland, de club van president Poetin. Arbeidersprotest?!

Authentieke acties

Tussen deze twee bespottelijke nep-arbeidersprotesten noemt het artikel wel een reeks authentieke acties. De eendagsstaking in Griekenland. Een opvallende reeks arbeidersprotesten in Aziatische staten: Cambodja met vijfduizend demonstrerende arbeiders uit de kledingindustrie, de Filippijnen met betogende contractarbeiders die geen vakbond mogen vormen en ondersteuning van de regering eisen, Indonesië waar minstens twintigduizend arbeiders in de hoofdstad betoogden voor een hoger minimumloon. Ook noemt het bericht een poging van arbeiders in Istanboel, Turkije, om op te trekken naar het Taksim-plein, waar in 1977 tijdens de 1 mei-viering tientallen arbeiders omgebracht zijn. De politie blokkeerde de toegang en schoot met waterkanonnen, terwijl sommige betogers dingen richting de politie gooiden. Dat is authentiek arbeidersverzet in de Haymarket-traditie: voor een beter bestaan en tegen onderdrukking vanuit de staat.

The Guardian heeft uitvoerig en levendig bericht over internationale 1 mei-vieringen, en daarin vind je zaken die Aljazeera liet liggen. Heel veel over de staking en bijbehorende demonstraties in Griekenland, met foto’s en Twitterberichten. Meer ook over de gevechten rond het Taksim-plein in Istanboel, waar niet alleen van waterkanonnen, maar ook van traangas sprake was. Grote vakbondsdemonstraties in Spanje, waar de zware bezuinigingen mensen laaiend maakt en waar honderdduizend mensen in actie waren. In Duitsland namen vierhonderdduizend mensen aan vakbondsmanifestaties en dergelijke deel.

Maar The Guardian berichtte ook over Denemarken. Jawel, Denemarken. Daar hield de sociaal-democratische premier Helle Horning-Schmidt een toespraak op een 1 mei-manifestatie die door mensen op boegeroep werd onthaald. Dat niet alleen: iemand beschoot de premier met een heus waterpistool. Dat kwam de dader natuurlijk op aanhouding te staan, en foto’s ervan vergezellen de berichtgeving. Het is weer eens iets anders dan een waxinelichtje. De woede is een reactie op bezuinigingsbeleid dat vakbonden van overheidspersoneel tegen de regering heeft doen stelling nemen. Op foto’s die het artikel vergezellen, zijn tientallen borden met sippe smileys – mondhoeken naar beneden – te zien waar de premier tegenaan mocht kijken. Hier zien we een mooie vermenging van ingekapseld 1 mei-gebeuren met een sociaal-democratisch politicus als spreekster enerzijds, en de authentieke protesttraditie die op dezelfde plek daar dwars tegenin gaat.

Het is ondoenlijk om hier zelfs maar een globaal overzicht te geven van wat er allemaal verder gebeurd is. Maar een paar curieuze berichten sprongen eruit. In Nigeria, bijvoorbeeld, koos Promise Adewusi, voorzitter van het Nigeriaanse Arbeids Congres de eerste mei uit om te zeggen dat wat betreft deze vakfederatie er níet om een hoger minimumloon gevraagd zal worden. Er moet wat hem betreft nader onderzoek komen of dat wel nodig is. Zo staat een vakbond weer eens openlijk – en niet, zoals heel vaak, verkapt – tegenover arbeidersbelangen.

Gelukkig gaat het niet overal zo deprimerend. In Bangladesh bijvoorbeeld grepen arbeiders 1 mei aan om nog eens hun woede wegens de dodelijke instorting van een fabrieksgebouw tot uiting te brengen. Een optocht waar duizenden arbeiders aan deelnamen, was voorzien van trommels, vlaggen en leuzen. “Hang de moordenaars op, hang de fabriekseigenaren op”, riepen mensen. Bepaald niet onlogisch. De instorting had immers zeer veel te maken met kostenbesparing uit winstbejag, corrupte bindingen tussen overheid en textielondernemers en dergelijke. Natuurlijk is de doodstraf geen goed antwoord op zoiets, niet alleen omdat de doodstraf sowieso verwerpelijk is, maar vooral omdat het winstbejag dat tot dit type dodelijke kostenbesparingen leidt er niet mee wordt doorbroken. Maar de woede die aan de eis ten grondslag ligt, spreekt voor zich.

We zien hier feitelijk de klassieke 1 mei-traditie, Chicago-stijl: een protest tegen slechte arbeidsomstandigheden én een boze herdenking van de slachtoffers die het kapitalisme maakt. Waar Chicago echter vijf Haymarket Martelarten telde, daar is het aantal martelaren van Dhaka, slachtoffers van de instorting, inmiddels opgelopen tot 427. Overigens blijkt daar dagenlang op grote schaal door textielarbeid(st)ers te zijn gestaakt, want de BBC berichtte woensdag: “Miljoenen kledingarbeiders in Bangladesh zijn teruggegaan naar hun werk na dagen van onrust die volgden op de dodelijke instorting van een fabrieksgebouw bij Dhaka. Arbeiders legden hun gereedschap neer na de instorting vorige week en eisten veiliger omstandigheden en straf voor de verantwoordelijken.” Dat is 1 mei. Staken en demonstreren voor je rechten.

Nederland

Bij dit alles steken gebeurtenissen in Nederland wat bleek af. Toch was er in dit land ook van 1 mei-activiteit sprake, met een paar aangename verrassingen. Een deel van het gebeuren was voorspelbaar. De NOS vermeldt de jaarlijkse 1 mei-betoging in Rotterdam, en noemt een aantal van “ongeveer 500 linkse demonstranten”. Volgens mij is dat meer dan in eerdere jaren. De demonstratie is trouwens een voorbeeld van wat ik hierboven legitiem arbeidersprotest, maar voorzien van misplaatste iconen, noemde. “Betogers voerden portretten van Mao, Marx en Lenin mee”, en kwamen onder andere uit een maoïstische organisatie. Maar het zou misplaatst zijn om vanwege deze aspecten deze betoging af te doen als alleen maar autoritaire onzin. Mensen voeren zulke portretten niet mee omdat ze van onderdrukking houden, mensen voeren zulke portretten mee omdat ze de genoemde personen als bondgenoten zien in de strijd tegen onderdrukking. Ten onrechte, waar het Mao en ook Lenin betreft, maar dat doet aan de motivatie van de deelnemers niets af.

Gelukkig was er ook nog 1 mei-protest dat niet zo ontsierd werd. In Amsterdam was een manifestatie op het Beursplein waar ik, afgezien van wat levendige foto’s op Facebook, nog niet heel veel van heb vernomen. In Tilburg was een piepkleine actie met acht deelnemers, voorzien van spandoek, pamfletten en een heuse anarchistische vlag, gevolgd door een avond met lezing van Dennis Bos over de 1 mei-traditie waar ik in het bovenstaande een en ander aan heb ontleend. Die avond werd door pakweg 25 mensen bezocht. In Nijmegen zijn mensen van de Anarchistische Groep Nijmegen in de weer geweest op 1 mei door her en der pamfletten en het nieuwe nummer van hun blad In Beweging uit te delen. Dat was het plan althans, hoe het heeft uitgepakt weet ik nog niet.

Uit Leiden kwam wel heel mooi nieuws. Daar is Doorbraak al tijden actief met een campagne tegen dwangarbeid, de correcte benaming voor het verplicht en onbetaald verrichten van arbeid door mensen in de bijstand. In dat kader voerde Doorbraak ook actie op de stoep van het zogeheten Participatiecentrum, waar deze dwangarbeid dus plaatsvindt. Vijfentwintig mensen, vooral van Doorbraak zelf, namen deel. De inzet was om met de daar werkende mensen in contact te komen. Kennelijk vond de directie dat geen goed plan, want de mensen kregen een vrije dag! Dus wordt er in Leiden niet alleen 1 mei gevierd, maar ook 2 mei, in de vorm van een soortgelijke actie. Die bracht weer 25 mensen op straat: 10 Doorbrakers, 15 dwangarbeiders met wie dus contact was, “en daar was het ons om te doen!”. Geen vrije dag, maar wel een beoogd effect van de actie dus. Maar met dit type van actie wordt in ieder geval de strijdbare kern van de 1 mei traditie levend gehouden en geactualiseerd. Dat smaakt naar meer, over een jaar en in de krap twaalf maanden die daaraan vooraf gaan.

Peter Storm
Blogger via Ravotr.