Breed Brits protest tegen Zwarte Piet-racisme
In februari 2009 noemde verslaggeefster Carol Thatcher, dochter van de beruchte voormalige Britse premier Margaret Thatcher, de Frans-Congolese tennisspeler Jo-Wilfried Tsonga een “Golliwog”. Dat racistische scheldwoord gebruikte ze tijdens een borrel na afloop van het lifestyle tv-programma “The One Show”. Het was niet op tv te zien en kon dus ook geen publieke beroering veroorzaken. Toch nam de BBC de zaak terecht hoog op. Thatcher werd ontslagen. Een nationale rel was het gevolg. Een enkeling nam het voor Thatcher op. Zoals de Londense corpsbal-burgemeester Boris Johnson die zelf inwoners van de voormalige Britse koloniën eens betitelde als “piccanninies” en van Congolezen zei dat ze “watermelon smiles” hadden. Koningin Elizabeth voelde zich door alle ophef gedwongen om haar verontschuldigingen aan te bieden omdat de winkel op haar landgoed Sandringham de Golliwog-poppen ook bleek te verkopen. Die werden daarop meteen uit de schappen gehaald.
Mascotte
De Golliwog is een lappen “negerpop” uit de Victoriaanse tijd en komt net als Zwarte Piet voort uit het Europese kolonialisme en de slavernij. Ook uiterlijk doet de Golliwog sterk denken aan de knecht van Sinterklaas. De geschiedenis van de Golliwog gaat terug tot eind negentiende eeuw. De illustratrice Florence Kate Upton zocht in 1893 naar een hoofdpersoon voor haar kinderboek, toen een tante haar een zwarte minstrelpop liet zien. Minstrels waren komisch bedoelde racistische shows van witte acteurs met zwartgeschminkte gezichten. De acteurs beeldden onwetende, luie, kinderlijke, primitieve en bijgelovige zwarte mensen uit. Van 1830 tot 1960 waren de blackface-shows in de VS zeer populair. Upton besloot haar hoofdpersoon te modelleren naar de lappen pop van haar tante en noemde hem Golliwog. Hij zag het levenslicht in Uptons in 1895 verschenen boek “The Adventures of Two Dutch Dolls and a Golliwogg”. Later publiceerde ze nog 12 andere boeken met de Golliwog in de hoofdrol.
De Golliwog werd een enorm succes in Groot-Brittannië. De pop groeide uit tot het meest geliefde speelgoed na de teddybeer en werd in de eerste helft van de twintigste eeuw een bekend handelsmerk. Zo koos jamfabrikant Robertson de Golliwog-figuur als bedrijfsmascotte. In de populaire cultuur waren Golliwogs aanvankelijk brave goedmoedige “Uncle Tom”-achtige verschijningen, maar later werden ze steeds meer neergezet als min of meer kwaadaardige figuren. Na de Tweede Wereldoorlog kwamen er steeds meer zwarte migranten Groot-Brittannië binnen en die werden keihard geconfronteerd met het Golliwog-racisme. Naar aanleiding van de Thatcher-affaire beschrijven zwarte columnisten hoe ze in die tijd als kind veelvuldig werden uitgemaakt voor “fucking Golliwog” en hoe klasgenoten stiekem Golliwog-stickers op hun jas plakten. In de jaren 80 was het niet anders. “Na school kochten we vaak flapjack-repen met Golliwogs erop en aten we brood met jam uit potten met Golliwogs erop. Mijn klasgenoten gooiden de flapjacks dan naar mij, terwijl ze ‘Golliwog’ scandeerden. Als ik klaagde, zeiden ze dat het maar voor de grap was”, aldus een wat jongere zwarte auteur.
Pas in de jaren 60 kwam de strijd tegen het racisme en de Golliwogs goed op gang. Later probeerde de anti-racisme beweging de Golliwog volledig uit te bannen, en allerlei bekende politici en opiniemakers spraken zich ertegen uit. Er ontstond een intensief debat tussen voor- en tegenstanders van de pop. Voorstanders beweren nog steeds dat het slechts om onschuldig kinderspeelgoed gaat dat niets met racisme van doen heeft. Precies zoals Zwarte Piet-liefhebbers in Nederland roepen dat Sinterklaas slechts een gezellig kinderfeest is. Maar tegenstanders wijzen erop dat Golliwogs nu eenmaal een historisch bepaalde racistische betekenis hebben. Wie dat ontkent, veegt de racistische realiteit en de beleving van veel zwarte Britten van tafel. Alsof racisme niet meer voorkomt en iets van het verre verleden is. De afgelopen 10 jaar is de discussie regelmatig fel opgelaaid, maar critici hebben wel steeds meer terrein gewonnen. Zo werden in 2007 Golliwogs door de politie verwijderd uit een etalage in Wrightington omdat ze beledigend werden geacht.
Beatrix
Volgens het bedrijf Trendle International, dat de poppen nog steeds produceert, gaat de geschiedenis van de Golliwog verder terug dan de boeken van Upton. De pop zou in werkelijkheid gebaseerd zijn op “de zwarte Moorse helpers die Sint Nicolaas bijstaan en die een populair onderdeel van de Nederlandse folklore vormden”. Opvallend daarbij is het gebruik van de verleden tijd. Kennelijk kan men zich bij Trendle niet voorstellen dat Nederlanders het koloniale feest nog steeds vieren.
Maar vandaag de dag is Nederland het enige land ter wereld waar witte mensen de blackface-traditie in volle hevigheid voortzetten. Tijdens het Sinterklaasfeest schminken ze hun gezicht zwart, kleden ze zich om tot een soort huisknecht en spelen ze de karikaturale rol van de dommige olijke “neger”. Vergeleken met de Britse aanpak van het Golliwog-racisme loopt Nederland een ontzettend eind achter in de bestrijding van koloniale beeldvorming. Het is immers moeilijk voorstelbaar dat een dochter van een voormalige Nederlandse minister-president zou worden ontslagen omdat ze op haar werk in een informele sfeer een zwarte persoon denigrerend een Zwarte Piet zou hebben genoemd. Ook is ondenkbaar dat koningin Beatrix publiekelijk haar excuses zou aanbieden omdat onder haar verantwoordelijkheid Zwarte Piet-poppen zouden worden verkocht. Nederlandse politici van welke partij dan ook hebben nooit publiekelijk stelling genomen tegen het koloniale karakter van het Sinterklaasfeest. In tegenstelling tot Groot-Brittannië hebben Nederlandse beleids- en opiniemakers de Zwarte Piet-figuur vrijwel altijd een warm hart toegedragen, als een gewaardeerd onderdeel van “de Nederlandse cultuur”. De media en het bedrijfsleven promoten die racistische karikatuur naar hartelust via de steeds weer terugkerende beeldvorming van de vrolijk rondspringende “neger” met de dikke lippen, het kroeshaar en de grote oorringen. Elk jaar rond 5 december reproduceren verreweg de meeste Nederlanders in volle glorie de aloude koloniale relatie tussen de witte baas en de zwarte knecht. De weinige Zwarte Piet-critici daarentegen worden maatschappelijk geïsoleerd en verbaal en fysiek bedreigd. En de zeldzame straatacties tegen de Nederlandse Golliwog worden de kop ingedrukt, zoals bleek in de aanloop naar de uiteindelijk afgelaste ludieke protestmars tegen Zwarte Piet in augustus 2008 in Eindhoven.
Voor meer informatie over die Zwarte Piet-mars zie:
“Actie tegen Zwarte Piet eenzijdig afgelast door Van Abbemuseum”.
“Gescheld van rechts-populistische Zwarte Piet-fans”.
“Debat over Zwarte Piet-racisme opengebroken”.
Harry Westerink