Beweging tegen Zwarte Piet bouwt druk op in onderwijs en rond Sinterklaasintochten

We hebben twee enerverende dagen achter de rug in de strijd tegen Zwarte Piet. Gisteren vond ’s ochtends een hoorzitting plaats over het Zwarte Piet-racisme op een Utrechtse basisschool, en ’s avonds was er in dezelfde stad een stadsdialoog over hoe de Sinterklaasintocht er daar uit zou moeten gaan zien. Daarnaast diende vanochtend bij de Raad van State in Den Haag het hoger beroep over de vergunning voor de Amsterdamse intocht van afgelopen jaar.

De Piet-verdedigers kwamen bij de rechtszaken en de stadsdialoog weer aanzetten met hun geijkte afleidingsmanoeuvres. Ze willen niet inhoudelijk praten over racisme, maar “neutraal blijven”. Ze verwijzen naar “het maatschappelijke debat” waar ze zelf blijkbaar geen onderdeel van uitmaken. En ze praten over racisme als een individueel probleem van gekwetst zijn. Daarmee depolitiseren ze het debat en proberen ze om het probleem van institutioneel racisme heen te praten. Maar deze trucjes kennen we ondertussen en steeds minder mensen trappen er in. Er tegenover staan de krachtige inhoudelijke punten van anti-racistische activisten die steeds meer steun krijgen. Dat zie je aan de volle zalen die de rechtszaken trekken, maar ook aan de argumenten die steeds breder in de samenleving worden overgenomen.

Wat ook opvalt, is dat de blackface-fans er steeds harder in knallen. Zo kreeg een zwarte vrouw die gisterochtend niet naar binnen mocht bij de hoorzitting en buiten stond te wachten, een aantal klappen van een doorgedraaide Piet-fan. In Rotterdam bonden leden van Leefbaar een flink aantal Zwarte Pieten-poppetjes aan lantaarnpalen, wat herinneringen opriep aan de lynchpartijen van de vorige eeuw in de Verenigde Staten waarbij zwarte mensen eveneens aan palen of bomen werden opgehangen. Alle poppetjes zijn in de loop van de avond door anti-racisten verwijderd. Ook werden gisteren bekende en minder bekende Nederlanders die videofilmpjes hebben gemaakt waarin ze pleiten voor een make-over van Zwarte Piet, met geweld of zelfs met de dood bedreigd. En vandaag hingen leden van de extreem-rechtse actiegroep Voorpost, onder leiding van Florens van de Kooi, rond bij de Raad van State, verkleed als Sinterklaas en Zwarte Piet. De Haagse Anti-Fascistische Actie (AFA) ging meteen tot actie over, maar werd door de politie gesommeerd om zich te verwijderen.

Hoorzitting

De sfeer van de hoorzitting bij het College van de Rechten van de Mens was al snel gezet. Er was gewapende politie aanwezig in en rond het gebouw. Een agent binnen zei: “Je weet maar nooit wat erop af komt”. Mensen hadden zich vooraf moeten aanmelden, met een tekenend resultaat. Binnen in het zaaltje zaten vooral witte mensen: het college, het publiek en diverse journalisten. Buiten stond een groep hoofdzakelijk zwarte mensen die niet naar binnen mocht. Een aantal witte Doorbraak-activisten wilde met hen van plaats ruilen, maar dat mocht niet van het personeel.

Rani Gupta, de moeder die de klacht indiende tegen scholengemeenschap SPO, begon de zitting met een aantal voorbeelden van hoe Zwarte Piet op de school van haar kinderen wordt gebruikt. De kinderen moeten troep van de Rommel-Piet opruimen, Pieten knutselen naar karikaturale decennia-oude voorbeelden en spelfouten van de Schrijf-Piet verbeteren. Bovendien zijn alle gangen in de school versierd met de karikatuur. Gupta betoogde dat Zwarte Piet racistisch is en dat racisme in het algemeen geen plaats mag hebben op scholen. Ze merkte later op dat als ze een klacht indient over racisme, ze geen vage verwijzingen verwacht naar ontwikkelingen bij het Sinterklaasjournaal of het maatschappelijke debat, maar een standpunt over racisme. Ze reageerde daarmee op de manier waarop de school eerder haar klacht heeft behandeld.

Maar de school deed weer precies hetzelfde. Ze verwezen weer naar dat vage “maatschappelijk debat”, en ook naar “de dialoog” die al een aantal maanden binnen de school plaatsvindt. Er werd, zo kreeg Gupta verzekerd, zorgvuldig met haar klacht omgegaan. De school zei zelf geen standpunt in te willen nemen over de vraag of Zwarte Piet racistisch is, maar deed dat later toch weer wel: “Wij vinden Zwarte Piet niet racistisch, maar anderen kunnen dat wel zo ervaren”. Verder had de school eens wat rondgevraagd op het schoolplein, en daar bleken andere ouders geen probleem te hebben met Zwarte Piet. Van een serieus onderzoek, laat staan van het raadplegen van wetenschappelijk, juridisch en historisch onderzoek naar de praktijken en gevolgen van racisme en blackface, was geen sprake.

Wat de school wel betoogde, was dat men niet racistisch is omdat anti-racisme nu eenmaal in de beginselen staat. En aangezien Sinterklaas met Zwarte Piet op de school verschijnt, kan Zwarte Piet dus niet racistisch zijn. In het klein zie je zo het argument dat in heel Nederland in het groot wordt gebruikt: “Wij zijn niet racistisch, en dus is Zwarte Piet niet racistisch. Als klapper kwam het argument dat veel van de Pieten op de school geen “Zwarte Piet” worden genoemd, maar Schrijf-Piet of Rommel-piet, en zodoende is het dus niet racistisch.

Verder had de school vooral een puur juridisch verweer: de “getinte” kinderen van Gupta zijn niet ongelijk behandeld. Alle kinderen doen immers mee aan de viering. Gupta reageerde daarop: “Het gaat er niet om dat mijn kinderen zich niet prettig of gekwetst voelen bij Zwarte Piet. Racisme op school is slecht voor alle kinderen.” Verder vertelde ze ook hoe haar kinderen al heel jong zwarte mensen met Zwarte Piet associeerden door de Sinterklaasvieringen op school, en hoe haar dochter van drie jaar in de bus naar een zwarte man wees en zei: “Zwarte Piet, Zwarte Piet!”

Op het verwijt dat men niets wil veranderen verdedigde de school zich door te zeggen dat het verwarrend zou zijn voor de jongste kinderen als de viering op de school er anders uit zou zien dan de landelijke viering en het Sinterklaasjournaal. Daar willen ze dus bij aansluiten en ze kunnen het niet zomaar op eigen houtje veranderen. Bovendien is er binnen de scholengemeenschap een procedure in gang gezet om erover te kunnen besluiten of en hoe Zwarte Piet moet veranderen. Daarover wordt beslist op 25 november, en dit jaar blijft alles dus waarschijnlijk bij het oude.

Het viel weer op dat er door de school en het college veel nadruk werd gelegd op het gekwetst voelen en het ongelijk behandelen. Daarmee wordt het probleem neergelegd bij degene die het racisme “ervaart” en de aandacht weggetrokken van de racistische structuur die achter Zwarte Piet zit en die iedereen beïnvloedt. Gupta sloot sterk af: “Veel mensen hebben een eigenaardig idee over mensenrechten. Het is raar dat mensen denken dat er over racisme valt te polderen.”

Het college doet op 4 november een uitspraak.

Stadsdialoog in Utrecht

Gisteravond waren er ook vier Doorbraak-activisten aanwezig onder de pakweg zeventig deelnemers aan de Utrechtse stadsdialoog. In groepen van zo’n tien mensen werd er onderling respectvol gepraat over gedachten en gevoelens rond Zwarte Piet, en ondanks dat er voor- en tegenstanders waren, verliep dat wonderwel goed. Er werd echt geluisterd naar elkaar. Opvallend was de aanwezigheid van een groot aantal professionals uit het maatschappelijke middenveld, om het zo maar even te zeggen. Witte mannen en vrouwen van middelbare leeftijd die op hun scholengemeenschap, hulpverleningsinstelling, kinderopvang of Sinterklaasvereniging waren geconfronteerd met de keuze hoe de Pieten dit jaar vorm te geven. Zelf zagen de meesten in Zwarte Piet geen racisme. Liever wilden ze zelf geen stelling nemen in het debat, maar ze voelden wel aan dat er iets moest veranderen. Ze waren onzeker omdat ze niet goed meer wisten met welke winden mee te waaien om de goede vrede te bewaren, om fatsoenlijk gevonden te blijven worden.

De meeste professionals bleken ondanks hun sociale zelfbeeld nog nooit de moeite te hebben genomen om eens te vragen naar de beleving van zwarte Nederlanders als het gaat om Zwarte Piet. Zelfs als ze helemaal geen zwarte kennissen of collega’s zouden hebben (“wij komen uit een wit dorp”), dan nog hadden ze wel eens de moeite kunnen nemen om een Youtube-filmpje erover aan te klikken of een artikel erover te lezen. Nu vielen de monden soms open als een zwarte deelnemer bijvoorbeeld vertelde dat hij zich elk jaar vanaf begin november uitgesloten voelde. Hij werd regelmatig lachend uitgemaakt voor Zwarte Piet, en voelde dat hij er niet tegenin kon gaan omdat hij dan de goede sfeer zou verpesten. Een ander vertelde dat hij vaak werd gevraagd om Zwarte Piet te spelen, wat er voor hem op neerkwam dat hij zich subtiel buiten de groep geplaatst voelde. De rest van het jaar voelden de meesten zich gewoon gewaardeerd en geaccepteerd als collega’s en familieleden, maar in deze periode voelden ze zich vogelvrij, overgeleverd aan grappenmakers. En het waren vooral de volwassenen die zich daaraan schuldig maakten, van de kinderen had niemand last. De bijeenkomst zal voor de professionals best nuttig zijn geweest als eye-opener.

In die zin was het een nuttig initiatief, leuk om eens mee te maken. Maar er bleef toch ook een gevoel van onbehagen hangen. Volgens de nadrukkelijk voorgeschreven regels moest iedereen bij zijn eigen gevoel blijven, en zich inleven in de anderen. Het debat werd hierdoor volkomen gedepolitiseerd. In sommige van de groepen is nog niet eens het woord racisme gevallen. De historische context van kolonialisme en slavernij, van onderdrukking en uitbuiting viel zo volkomen weg, en over het huidige institutionele racisme werd gezwegen: niemand repte over racial profiling of het migratiebeleid, over taalgebruik of racisme op de arbeidsmarkt.

Aan het einde van de avond, toen er nog even centraal werd nagepraat, zei een van de zwarte deelnemers dat hij soms een beetje het gevoel had van een therapiegroep. De spijker op de kop. Wat bleef hangen, was het gevoel dat “we” met z’n allen in Utrecht zo goed bezig zijn omdat we Piet echt al wat minder stereotype aan het maken zijn. Dat “we” zo goed bezig zijn om een “balans” te vinden tussen voor- en tegenstanders. Een soort zelfhulpgroep voor onzekere witte middenklassers, op zoek naar een werkbare oplossing voor het probleem, zodat we van die vervelende discussie af zijn en allemaal samen weer gezellig verder kunnen.

Maar niet iedereen zag het zo makkelijk. Wat is de zin van een “oplossing”, zoals een bijvoorbeeld een enkele Kaaspiet, als je het probleem – het wijdverbreide racisme – niet onder ogen durft te zien. Komen zulke oplossingen dan niet te vroeg? De behoefte aan het toewerken naar een “oplossing”, voorlopig dus nog met behoud van blackface, viel niet bij iedereen in goede aarde. Als je weet dat iets racisme is, dan moet je er gewoon mee stoppen, klaar, zo eindigden enkele zwarte deelnemers. Waarom zou je nog een poosje door willen gaan met het kwetsen van andere mensen? Maar door die gekunstelde gezellige sfeer kwamen hun opmerkingen als vanzelf bij de meeste witten over als overdreven, ondemocratisch en opgefokt. Volkomen ten onrechte: het was juist goed dat iedereen vlak voor het naar huis gaan nog even voelde dat het wel degelijk echt gaat om stelling nemen en strijd leveren!

Rechtszaak tegen intocht Amsterdam

Al een half uur voordat de Raad van State zich in de zitting zou gaan buigen over de Zwarte Piet-zaak, stond vanochtend een klein aantal leden van de neo-nazistische organisatie Voorpost op het Lange Voorhout te demonstreren voor het behoud van de racistische karikatuur. Voorpost is opgericht door een oud-SS-er. Ze waren uitgedost als Sinterklaas met wat Zwarte Pieten eromheen, en ze stonden achter een spandoek met de tekst “Handen af van onze volkscultuur!”. Dit soort vrienden krijg je dus, als je zo nodig een Zwarte Piet-fan wilt zijn. Daarop hielden leden van Anti-Fascistische Aktie (AFA) een tegenactie, waarbij ze echter door de politie werden gemaand om weg te gaan.

Er waren meer dan honderdvijftig mensen op de rechtszitting afgekomen, zo bleek bij aanvang ervan. Niet iedereen kon plaatsnemen in de rechtszaal. Zo’n zeventig mensen, onder wie ook twee Doorbraak-activisten, moesten genoegen nemen met een andere zaal, waar ze de zitting via geluidsversterking konden volgen. De zitting duurde meer dan drie uur en kende nogal wat juridische haarkloverijen. Dat maakte het af en toe taai en saai.

De advocaat van de Amsterdamse burgemeester Eberhard van der Laan pleitte ervoor dat de burgemeester niet in de rol geduwd zou moeten worden van “eindbeslisser” over een debat dat heel de maatschappij aangaat. “Zwarte Piet zal in de toekomst zeker veranderen”, zei hij, en dat proces zou verstoord worden als Van der Laan nu al zou moeten komen met een soort eindconclusie. Oftewel: de burgemeester wil liever niet zijn nek uitsteken en stelt zich daarom maar laf op. Verder probeerde de advocaat ons wijs te maken dat geen enkele organisatie op het gebied van bestrijding van racisme ooit zou hebben geconcludeerd dat Zwarte Piet racistisch is, wat absoluut niet klopt. Het College voor de Rechten van de Mens bijvoorbeeld vindt Zwarte Piet een racistisch onderdeel van het Sinterklaasfeest. Ook kwam weer naar voren hoezeer de burgemeester om de hete brij heen draait. “De maatschappij” zou de snelheid en de richting moeten bepalen van het debat, en dus niet de rechter. Maar ook de rechter is deel van die maatschappij. Bovendien is dat afscheepgedrag uiterst irritant. Stel je voor dat een rechter zou zeggen: “Ja, slavernij is slecht en onmenselijk, maar ‘de maatschappij’ bepaalt de snelheid waarmee de slavernij afgeschaft gaat worden.” Dat zouden we toch vreemd behoren te vinden.

De advocaat namens het Pietengilde durfde zelfs op te merken dat Zwarte Piet niets met het slavernijverleden heeft te maken. Ook die advocaat gebruikte weer de truc om racisme te reduceren tot een gevoel en een ervaring van zwarte mensen. Als er geen intentie zou zijn tot racisme, dan zou er ook geen racisme zijn. Verder beriep de advocaat zich op de “vrijheid van artistieke expressie” die mensen zouden moeten hebben om zich te kunnen kleden en gedragen als Zwarte Piet. De vrijheid dus om een racistische karikatuur te reproduceren. Ook probeerde hij nog medelijden op te wekken, want de mensen van het Pietengilde zouden juist altijd heel leuk met kinderen omgaan, en nu zouden ze worden weggezet als een stelletje racisten. Evenals de advocaat van de burgemeester kwam ook hij met het argument dat “het debat over Zwarte Piet teruggegeven moet worden aan de maatschappij”. Lekker makkelijk voor de Piet-fans, want in die maatschappij zijn zij nog steeds in de meerderheid en kunnen ze hun wil aan de minderheid opleggen.

De advocaat van de tegenstanders van Zwarte Piet gaf aan dat er al heel lang kritiek is op de karikatuur. Er moet dus niet worden gedaan alsof het gaat om een heel nieuw debat dat nog nooit is gevoerd en dat daarom tijd nodig heeft. “Racisme bouw je niet af, maar schaf je af. En er valt niet over te onderhandelen”, zo zei hij beslist. Ook gaf hij aan dat het gewicht van het belang voor zwarte mensen om niet geconfronteerd te worden met “raciale stereotypering” veel groter is dan het belang van de Piet-fans om steeds weer hun gezicht zwart te schminken en zich leuk als witten onder elkaar met die stereotypering te vermaken.

Daarna volgde een ellenlange sessie over het vraagstuk van “de openbare orde”. Mag, moet en kan de Amsterdamse burgemeester beperkingen stellen aan de Sinterklaasintocht, omdat een onderdeel daarvan racistisch is? Behoort de overheid “een zedenmeester” te zijn? De advocaat van de gemeente moest toegeven dat de overheid er op andere terreinen geen moeite mee heeft om die rol op zich nemen. Dus waarom niet ook op dit gebied? Dat deel had zo’n juridisch-technische inhoud dat het publiek wat leek in te dommelen. Maar het werd ineens weer klaarwakker toen tot slot Quinsy Gario nog het woord mocht voeren. Hij hield een prachtige strijdbare toespraak waarin hij aangaf hoezeer hij last had van bedreigingen van Piet-fans, hoeveel verbale en fysieke agressie hij over zich heen krijgt, en hoe institutioneel het racisme in Nederland is. Ook veegde hij de vloer aan met de houding van de Amsterdamse burgemeester. Die doet net alsof hij zich er liever niet mee wil bemoeien, maar ondertussen is hij wel degelijk volop betrokken bij de Sinterklaasintocht. De toespraak was echt een kippenvelmoment!

Op 12 november om 10:15 uur wordt de uitspraak van de Raad van State bekend gemaakt, dus nog voor de landelijke Sinterklaasintocht op 15 november in Gouda. Tegen die intocht wordt een demonstratie georganiseerd.

Harry Westerink
Eric Krebbers
Frodo Tromp