Bureaucratie en bestuurlijke apartheid laten gehandicapte mensen zonder papieren in de kou staan

Stel, je bent een Nederlander, je hebt een ongeluk gehad en je hebt daardoor een fysieke beperking gekregen. Je hebt hulpmiddelen nodig, misschien een rolstoel of een scootmobiel. Misschien aanpassingen aan het huis waar je woont. Misschien thuiszorg of andere ondersteuning. Maar hoe krijg je dat voor elkaar? Waar moet je beginnen en hoe moet je het aanpakken? Dat is niet gemakkelijk, en vaak is er veel gedoe. Misschien wel een heel gevecht met de gemeente om jouw rechten erkend te krijgen. Maar je hebt die rechten wel. Stel nu, je bent iemand zonder verblijfsvergunning, en je hebt een fysieke beperking… Dan is er bijna niets aan voorzieningen, zo hebben de medewerkers van het Doorbraak-spreekuur De Fabel van de illegaal gemerkt.

Ja, mensen zonder papieren hebben recht op gezondheidszorg. De Nederlandse staat is volgens mensenrechtenverdragen verplicht om te regelen dat medische zorg ook beschikbaar is voor mensen zonder verblijfsrecht. Op papier is er een recht op medische zorg te vinden. De Koppelingswet die mensen zonder papieren uitsluit van zowat de gehele samenleving, maakt een uitzondering voor gezondheidszorg. Dokters mogen dus wel medische hulp bieden. Zij moeten dat zelfs. Vanwege de eed die ze hebben afgelegd mogen ze mensen in nood niet wegsturen. Ook niet als mensen de rekening niet kunnen betalen. En heel veel mensen zonder papieren kunnen dat niet, want ze mogen door de Koppelingswet niet werken, en ze krijgen ook geen uitkering. Ze hebben veelal helemaal geen inkomen en moeten leven van de liefdadigheid van familie, vrienden, landgenoten of steunorganisaties. In zulke gevallen komt de Zorgverzekeringswet in beeld. Deze wet die de zorgverzekering regelt, heeft een aparte regeling voor mensen zonder verblijfsrecht, waardoor dokters hun onbetaalde rekeningen kunnen declareren bij het Centraal Administratie Kantoor (CAK). Maar zoals wel vaker komt de papieren werkelijkheid waardoor het goed geregeld lijkt, niet overeen met de praktijk.

Ideologisch offensief

Alle huisartsen en verloskundigen kunnen een beroep doen op de regeling. Per regio zijn er bovendien een gecontracteerd ziekenhuis en apotheek waar mensen zonder verblijfsrecht terecht kunnen. Heel veel zorg wordt gelukkig gewoon gegeven. Maar sommige zorg, ook al is die echt wel medisch noodzakelijk, is voor mensen zonder verblijfsrecht vrijwel onbereikbaar.

Soms ligt dat aan de zorgverleners. Sommigen willen niet helpen en hebben misschien racistische ideeën dat “al die illegalen komen profiteren van onze gezondheidszorg”. Racisten heb je overal, ook onder zorgverleners. Sommige andere zorgverleners weten misschien niet dat hun zorgplicht ook voor deze groep geldt. Dat laatste is misschien niet zo gek als je bedenkt dat er al tientallen jaren een hetze wordt gevoerd tegen die zogenaamde “illegalen”. Het erkennen van een paar rechten verhoudt zich slecht met het totale ideologische offensief dat op mensen zonder papieren en hun ondersteuners wordt losgelaten. De samenleving krijgt niet alleen het idee ingepeperd dat mensen zonder verblijfsrecht crimineel zijn, maar ook dat hen helpen jou tot een crimineel maakt, zoals een hulpverleenster uit Eindhoven nu aan den lijve meemaakt. Zij moet voor de rechter verdedigen dat ze al jaren uiterst kwetsbare mensen zonder papieren opvangt. Familieleden of andere ondersteuners worden soms financieel gestraft door het afpakken van toeslagen, of via de kostendelersnorm.

Kromgebogen

Lang niet alle zorg valt onder de regeling. Alleen de zorg in het basispakket van de zorgverzekering wordt als medisch noodzakelijk gezien. De meest in het oog springende vormen van zorg die daardoor worden uitgesloten, zijn fysiotherapie en tandartszorg voor volwassenen. Is fysiotherapie of tandartszorg bij pijnklachten dan niet medisch noodzakelijk? Moeten mensen zonder papieren met tandpijn blijven rondlopen tot hun tanden uit hun mond vallen? Moet een oudere vrouw, kromgebogen van de pijn in haar rug, dan maar wat meer paracetamol slikken, die ze overigens zelf moet kopen? De Fabel van de illegaal en andere ondersteuners kunnen in dit soort gevallen soms afspraken maken met goedwillende fysiotherapeuten en tandartsen. Maar het eventueel verkrijgen van zorg blijft totaal afhankelijk van die individuele zorgverleners, en zodra die geen tijd hebben, of bijvoorbeeld met pensioen gaan, valt er gelijk een groot gat. Dit soort zorg zou wel onder de regeling moeten vallen. Mensen met verblijfsrecht of de Nederlandse nationaliteit kunnen zich nog theoretisch aanvullend verzekeren, hoewel dat voor de minst draagkrachtigen in de praktijk vaak ook niet haalbaar is. Voor mensen zonder verblijfsrecht is deze zorg gewoonweg vrijwel niet beschikbaar.

Bij mensen met fysieke beperkingen is er nog een ander probleem. Veel zorg en hulpmiddelen worden geregeld via de gemeente en de Wet Maatschappelijke Ondersteuning. Een rolstoel, een scootmobiel, thuiszorg, aanpassingen aan de woning, het valt allemaal onder de gemeente, en daarmee is het opnieuw onbereikbaar voor mensen zonder papieren, want die worden van deze wet uitgesloten. En gemeenten weigeren in de meeste gevallen keihard om te helpen. Ook als iemand die alleen met krukken kan lopen, in een huis woont met twee trappen en door zijn bejaarde moeder telkens naar beneden getild moet worden. Bureaucratische regels worden als legitimatie gebruikt om de onmenselijke situatie te laten voortduren. En hulp komt er niet.

Weerbarstiger

Sommige hulpmiddelen vallen wel onder de regeling, bijvoorbeeld incontinentiemateriaal, tijdelijke krukken of een rolstoel als bijvoorbeeld iemand zijn been heeft gebroken. Op papier zouden mensen zonder papieren die middelen wel moeten kunnen krijgen, maar ook hier is de praktijk een stuk weerbarstiger. Hulpmiddelenleveranciers kunnen het grootste deel van hun kosten vergoed krijgen via het CAK, maar moeten daar wel eerst een contract voor afsluiten. En in heel veel regio’s zijn er geen hulpmiddelenleveranciers die een contract hebben afgesloten. Dan is er dus opnieuw geen mogelijkheid om de zorg te krijgen die nodig is.

In de regio Leiden, waar De Fabel van de illegaal zit, is tot nu toe nog geen hulpmiddelenleverancier gevonden die een contract met het CAK wil afsluiten. De uitvoeringsorganisatie CAK ziet het niet als haar taak om daarbij te helpen. Het CAK stelt zich sowieso nogal onverschillig en bureaucratisch op ten opzichte van mensen zonder papieren. De organisatie ziet mensen zonder verblijfsrecht niet als hun doelgroep, maar alleen de artsen die hen nog helpen. Dat betekent dat steunorganisaties als De Fabel van de illegaal dus op eigen houtje hulpmiddelenleveranciers moeten benaderen. En dat is nogal een hobbel om te nemen. Want die leveranciers zitten niet echt te springen om hulpmiddelen te gaan leveren aan mensen zonder papieren. Telefoontjes hebben tot nu toe niets opgeleverd. Er wordt niet meer teruggebeld, of botweg gezegd dat een andere organisatie dat maar zou moeten doen. En zo blijft men in een kringetje naar elkaar wijzen. Dat het CAK op haar website totaal geen duidelijkheid verschaft over hulpmiddelen, helpt natuurlijk ook niet. Hoe de leveranciers van hulpmiddelen kunnen declareren, hoeveel van de rekening ze vergoed kunnen krijgen, welke hulpmiddelen er onder de regeling vallen, het is nergens terug te vinden op de website van het CAK. Er wordt slechts vermeld dat hulpmiddelenleveranciers kunnen bellen naar het CAK voor meer informatie. Maar dan moeten die eerst dus al worden overgehaald om te gaan bellen. En dat is niet zo gemakkelijk als zoveel dingen onduidelijk zijn over de financiering.

Vlees en bloed

Een telefoontje naar het CAK levert ook niet veel helderheid op, zo ondervonden medewerkers van De Fabel van de illegaal. Ook bij een specifieke vraag over de mogelijkheden voor een rolstoel blijven de telefonisten van het CAK heel vaag. “Wij kunnen niet in het algemeen zeggen of een rolstoel onder de regeling valt”, zo werd gezegd, “dat hangt af van de omstandigheden van het geval”. Welke omstandigheden werd niet uitgelegd. Ook bij meer uitleg van deze specifieke situatie, kwam er nog steeds geen antwoord. Oftewel: je komt geen moer verder.

Hulpmiddelen die wel onder de regeling vallen, kunnen zo dus toch niet geleverd worden. En zo blijven mensen verstoken van broodnodige zorg. Zorg die kan voorkomen dat er mensonterende situaties ontstaan, zorg die zeer afhankelijke mensen iets meer zelfstandigheid en autonomie kan geven. De toegankelijkheid van de gezondheidszorg is geen papieren kwestie. Het gaat om daadwerkelijke toegang voor mensen van vlees en bloed, soms in kwesties van leven of dood. De toegankelijkheid voor mensen met een fysieke beperking staat zwaar onder druk omdat gemeenten, het CAK en hulpmiddelenleveranciers zich verschuilen achter bureaucratie, fictieve anderen die het werk moeten doen, en regels die van bovenaf worden opgelegd en waar men zogenaamd niets tegen kan doen. Maar eigenlijk gaat het hier om onwil, want deze organisaties hebben wel een keuze om te helpen. Dit is de muur waar mensen zonder papieren en hun ondersteuners altijd weer tegenaan lopen: de muur van de bestuurlijke apartheid van het keiharde migratiebeheersingsbeleid van de Nederlandse staat. Op papier lijkt de gezondheidszorg aan mensen zonder papieren misschien geregeld, in de praktijk worden hun mensenrechten nog steeds ontkend en geschonden.

Mariët van Bommel