De Peueraar 18, februari 1992

Auteur: Eric Krebbers

Binnenkort wordt aan de Morsstraat het kantoor van een apenvakbond geopend. De organisatie luistert naar de engelse naam Pro Primates. De Peueraar toog naar hun nog in ombouw zijnde winkelpandje om het een en ander te vragen. Met name was hij in de dagelijkse bezigheden van de bond en in de ideeën van waaruit de menselijke medewerkers actief zijn. De bond behartigt de belangen van apen in laboratoria en dierentuinen en verzet zich tegen de handel in non-humane primaten, zoals zij de apen noemen.

Pro Primates is een internationale organisatie die ontstaan is vanuit onvrede met de Irternational Primate Protection League, de IPPL. Deze in de VS gevestigde organisatie die ook voor apen opkomt wilde niet onderhandelen met wetenschappers over hun proeven met apen. Ignace Spruit, een bioloog die de IPPL vertegenwoordigde, wilde dat wel: " Er gebeuren nu eenmaal experimenten. Als je wilt opkomen voor de belangen van apen dan moet je naar die laboratoria toe. Dan moet je onderhandelen, praten met de wetenschappers, de mentaliteit die er heerst veranderen." Hij richtte Pro Primates op, dat nu dus haar eigen kantoor krijgt. De Peueraar sprak met hem en twee beleidsmedewerkers, ook biologen, Petra Buijs en Pierre Mengarduque.

Over primaten, humane en non-humane

De naam Pro Primates blijkt te slaan op het feit dat mensen en apen en halfapen volgens wetenschappers samen de groep van de primaten vormen. Ook de mens is dus een primaat. Het woord primaat heeft betrekking op het idee dat de mensen en de apen de hoogste soorten van de evolutie zijn volgens diezelfde wetenschappers. Er zijn naar schatting tussen de 190 en 240 soorten primaten. Er is nog niet veel bekend over de non-humane primaten, zoals men apen en halfapen in wetenschappelijke kringen placht te noemen. En het is zeer waarschijnlijk dat er nog soorten zijn die niet "ontdekt" zijn. Hoewel, dat is natuurlijk een betrekkelijk begrip, dat ontdekken, want vaak hebben inheemse volken in de zogenaamde Derde Wereld wel kennis van die soorten.

De primaten stammen af van eekhoorn-achtige dieren die ten tijde van de dinosaurussen vooral 's nachts leefden. Na het uitsterven van die gigantische reptielen ontwikkelden de primaten zich tot de huidige humane primaten (de mens) en de non-humane primaten (de apen). De vakbond stelt heel duidelijk dat ze niet vindt dat mensen boven de apen staan. Apen zijn anders, niet minder. Voor interne gesprekken echter hanteren de biologen vaak het woord primitief om apengedrag te omschrijven. Je mag daar niet de conclusie uit trekken dat de medewerkers van de vakbond hun leden, de apen, als lagere soort zien, zo verzekeren ze.

Waarom een vakbond voor apen?

Apen zijn de enige dieren die en met uitsterven bedreigd worden en gebruikt worden als proefdier in de biomedische wetenschap. In Europa leven al bijna geen apen meer. Alleen nog in laboratoria en dierentuinen. Voor hun belangen komt de bond dus op. Daarnaast heeft het kappen van het tropisch regenwoud, het woongebied van de meeste soorten apen, grote gevolgen. Ook het handelen in deze dieren draagt haar steentje bij aan het langzame verdwijnen van apensoorten. De vakbond verzet zich dan ook tegen deze praktijken.

Over dierproeven

Alle drie de aanwezige medewerkers van de vakbond hebben zelf ooit dierproeven gedaan. Ze zijn biologen en hebben met apen gewerkt in dierenparken in Nederland. Die proeven zijn niet de proeven waar de meeste mensen meteen aan denken bij het woord dierproef: bloedige snijtaferelen of iets dergelijks. Nee, het waren proeven met het gedrag van apen in groepen. Alle drie zijn ze zich er bewust van dat ze hebben ingegrepen in het leven van apen. Ze gingen er erg voorzichtig mee om. Je moet je realiseren dat je als wetenschapper in de proeven ook een rol speelt; apen zijn dermate intelligent dat jouw aanwezigheid hun gedrag beïnvloed. Maar dat hoeft niet perse negatief te zijn. Het is maar hoe je het inschat. Een bekend voorbeeld hierbij is of je als onderzoeker zieke apen mag helpen, inenten bijvoorbeeld, of dat je daar als mens het recht niet toe hebt.

Er zijn nu in Nederland zo'n 1100 proefapen; 1000 resusapen en 100 chimpansees. Voornamelijk in 2 centra, namelijk TNO en het RIVM. Werden vijf jaar geleden nog veel proeven gedaan rondom de transplantatie van organen, tegenwoordig is de aandacht nogal gericht op Aids-onderzoek en gentherapie. Kwestie van mode. Volgens de medewerkers van de bond leveren de dierproeven van tegenwoordig zo weinig ongerief op voor de apen dat ze meerdere keren gebruikt kunnen worden. De vakbond streeft ernaar dat de apen al na een proef met pensioen mogen, bij voorkeur in een dierentuin of in het oerwoud, ofschoon dat laatste in de praktijk behoorlijk wat problemen kan opleveren. Daar over straks neer. Het aantal voor proeven gebruikte apen loopt de laatste jaren terug naar enkele tientallen per jaar.

Als het voor de proeven noodzakelijk is zitten de apen bij TNO in kooitjes. Voor de rest leven ze in grote ruimten met bomen, in groepsverband. Apen zijn immers net als mensen sociale dieren. TNO heeft heel veel geld geïnvesteerd in een soort sociale quarantaine, waarin apen samen kunnen leven.

Helaas is er daar 1 aap, Koen; die al zo lang geïsoleerd is dat ie op een "primitieve manier" psychisch gestoord is geworden. Hij is per ongeluk met Aids-bloed ingeënt toen de ziekte nog niet erg bekend was. De vakbond is er tegen dat hij dood gemaakt wordt. Het gaat hen niet in eerste instantie om Koen naar om de principiële strijd tegen de euthanasie van gebruikte apen. Nu Koen een video heeft gekregen gaat het een ietsje beter met hem.

De vakbond streeft er naar dat er alleen proeven gedaan mogen worden op die twee genoemde plekken. TNO en het RIVM. Daar worden de apen verzorgd door echte apenverzorgers en niet door de biomedische wetenschappers die de proeven doen. Die hebben helaas vaak heel andere belangen. Voor een Nobel-prijs kijken ze niet op een paar apen. Dat geldt natuurlijk niet voor alle onderzoekers daar en er is volgens de vakbond zelfs een verbetering van de mentaliteit bij TNO waar te nemen.

TNO doet desondanks toch experimenten met apen voor oorlogsdoeleinden. Daar is de bond faliekant tegen. Apen mogen niet gebruikt worden om door mensen veroorzaakte problemen op te lossen. Denk daarbij ook aan onderzoeken naar medicijnen tegen welvaartsziekten.

Over dierentuinen

De apenvakbond probeert er voor te zorgen dat zoveel mogelijk apen in dierentuinen zoveel mogelijk kunnen leven onder natuurlijke omstandigheden. Apen die kunnen wegvluchten in dichte bebossing achter in hun kooi zijn echter niet leuk voor de bezoekers van de dierentuin. Toch gaan veel dierentuinen over tot diervriendelijker huisvesting, bijvoorbeeld na onderhandeling met de vakbond, omdat het een positieve invloed heeft op de apen. De mens wordt daarmee gelimiteerd in haar mogelijkheden tot bezichtiging. Anderzijds durven de apen die zich veiliger wanen de mens meer tegemoet te treden. Bezoekers blij, dierentuin blij, vakbond blij.

Over de handel in apen

De vakbond probeert de handel in apen volledig af te schaffen. Opdat die bedreiging van vele apensoorten tenminste wegvalt. Ze voert daartoe tot nu toe succesvolle onderhandelingen met de KLM en TNO. Het Europese Parlement en het Wereld Natuurfonds staan op het punt de aanbevelingen van de vakbond in deze richting over te nemen. De Nederlandse overheid, het ministerie van Landbouw, wil van een afschaffing voorlopig niets weten. De KLM werkt echter goed mee en vervoert alleen nog maar zendingen apen van legale handelaren. Als de laboratoria apen nodig hebben moeten ze ze voortaan maar zelf fokken, zo meent de bond. TNO gaat daarmee akkoord, zij het dat ze dat pas in het jaar 2000 willen doen ingaan. De vakbond streeft naar het jaar 1996 als datum waarop de handel beëindigd moet zijn.

In Japan is in maart een grote conferentie (CITUS) met als onderwerp de handel in en de jacht op dieren. De vakbond zal daar pleiten voor het plaatsen van apen op de zogenaamde A-lijst van beschermde dieren waarin niet gehandeld mag worden. Ook niet voor wetenschappelijke doeleinden.

De bond heeft een redelijk zicht op de illegale handel. Veel dierentuinen in het voormalige Oost-blok kopen nu apen waarvan ze zouden kunnen weten dat ze illegaal gevangen zijn. De bond is onderdeel van een netwerk dat handelaren goed in de gaten houdt en ze kent er een aantal. Een Duitse medewerker is in de gelederen van de handelaren geïnfiltreerd.

Nederland staat bekend als een apenland. Het RIVM is het enige centrum in Europa dat chimpansees heeft en we hebben een van de beroemdste apenonderzoekers in Nederland. Helaas is ons land ook berucht om zijn handelaren. Daar zijn er17 van in ons land. De handelaren betalen de plaatselijke mensen in de zogenaamde Derde Wereld voor het stropen van apen echt heel weinig, terwijl ze zelf voor de apen hier duizenden en duizenden guldens ontvangen. De afschaffing van de handel zou behalve de handelaar ook de plaatselijke bevolking kunnen treffen. Het is dan ook de strategie van de vakbond om de stropers juist in te zetten en te betalen voor anti-stropers-activiteiten.

Apen terug in de natuur plaatsen?

De bond werkt onder andere samen met een re-socialisatieproject voor slingerapen in Mexico. De apen moeten bijvoorbeeld (weer) leren dat slangen gevaarlijk zijn. Bij dat project wordt goed rekening gehouden met de kijk die de plaatselijke bevolking heeft op apen. Zodat het niet zo is dat de arrogante Nederlanders de ene dag apen komen ophalen en de volgende dag weer dumpen. Gelukkig delen niet alle volkeren op aarde de Westerse visie op apen. Zo hebben de Pygmeeën in Afrika veel meer respect voor ze. Ze zijn zich er van bewust dat ze dingen van de apen hebben geleerd. Zoals het steken van een stok in een termietenheuvel om zo de mieren die er langs omhoog lopen te vangen. Ze voelen zich niet ver boven de apen verheven.

Een vakbond?

Nadat al deze bezigheden van de vakbond de revue gepasseerd waren vroeg de Peueraar zich af waarom er gekozen is voor de naam en vorm van een vakbond. Een vakbond komt immers op voor loonarbeiders (en bestaat uit die mensen als het een zelforganisatie is) en loonarbeidsters en die kunnen staken, een andere baan zoeken, of gewoon weg gaan, of het systeem omver werpen. De situatie van apen lijkt meer op die van slavernij. Ze zijn eigendom van bepaalde mensen en kunnen niet staken.

Ignace Spruit: "De dieren zijn nu inderdaad eigendom van mensen. Dieren zijn geen rechtspersoon. Als je een aap pijn doet kan je niet wegens pijndoen veroordeeld worden, hoogstens wegens een inbreuk op de goede zeden. Het begrip vakbond interpreteren we vrij breed. Dat heeft te maken met "de rechten van de aap" die we opgesteld hebben. (zie kader hieronder, red.) Wij zijn in principe voor een vrij bestaan van iedere aap. Maar er zijn nu eenmaal gevangen apen, en daar willen we ook voor opkomen. In de rechten van de aap staan dan ook de voorwaarden waaraan de gevangenschap van apen moet voldoen. Overigens kunnen apen op een bepaalde manier staken. Onder erg slechte omstandigheden weigeren apen soms te eten of te paren of jongeren op te voeden. Met onze organisatie kunnen we meer dan de individuele aap doen. Door op te komen voor betere omstandigheden helpen we zowel de apen als TN0, die dan immers beter hun proeven kunnen uitvoeren. Ethische en economische belangen zijn te combineren."

Strijden voor vrijheid... of betere omstandigheden?

De Peueraar is van mening dat je beter kan strijden voor vrijheid van apen dan voor betere gevangenis-omstandigheden. Ze zitten toch immers onschuldig gevangen? En daarbij kan je je afvragen of het sowieso ooit te rechtvaardigen is om levende wezens op te sluiten. In de "rechten van de aap" zitten wat dit betreft enorme tegenspraken. Net als bijvoorbeeld in de "rechten van het kind", het grote voorbeeld voor de apenrechten.

Aan de ene kant stelt artikel 3 dat "alle non-humane primaten het recht hebben op vrijheid in hun natuurlijke omstandigheden". Aan de andere kant stelt artikel 8 dat mensen er in het geval van gevangen apen voor moeten zorgen dat de gevangenis-omstandigheden goed moeten zijn. De logica vereist echter dat mensen in geval van gevangen apen voor hun vrijheid zorg dragen, zoals artikel 3 stelt.

Terug naar het interview. De Peueraar vroeg de bond om een reactie op een "manifest van tegenstanders van dierproeven". Het manifest is erg consequent en wijst alle dierproeven af, waar de bond sommige goedkeurt, of althans niet direct afkeurt. (zie kader voor een uittreksel.) Ignace Spruit ziet de tegenstelling tussen de strategie van de bond (onderhandelen over de omstandigheden) en die van de tegenstanders van dierproeven niet zo: "Er zijn bij ons ook mensen werkzaam die uitgaan van het anti-vivisectiestandpunt. Wij zien onszelf eerder als aanvullend bij de anti-vivisectionisten. Alleen denken wij dat je niet alle proeven (direct) af kan schaffen en gaan daarom nu iets doen voor apen die nu gevangen zitten. We zijn ook niet van mening dat alle proeven on-ethisch zijn. Het manifest zegt van wel. Prima, daar heb ik vrede mee. Iedereen kiest zijn of haar eigen uitgangspunten. Wij zijn van mening dat je iedere proef opnieuw moet beschouwen; je kan niet alle proeven op een hoop gooien. Proeven die je op je eigen kind nog zou durven uitvoeren zijn wat mij betreft toegestaan, mits wetenschappelijk zinvol natuurlijk. Zo'n proef moet goed onderbouwd zijn en niet al eens gedaan. Een anti-vivisectiestandpunt, okee, maar je kan niet zoals de opstellers van het manifest gedaan hebben ontkennen dat dierproeven de wetenschap verder hebben gebracht. Je kan ergens tegen zijn, maar de realiteit kan je niet ontkennen. (De stelling dat dierproeven de wetenschap geholpen hebben wordt in het boek "Slaughter of the innocent", van Hans Ruesch, op basis van wetenschappelijke rapportages van biomedici weerlegd, het is dus maar de vraag wie de realiteit ontkent, red.) Net zoals je niet kan ontkennen dat cosmetica op dieren getest is. Over punt 9, dat taboe op dierproeven, wil ik het volgende zeggen: wij zijn tegen taboes. Wij willen juist zoveel mogelijk openheid. Wij willen dat TNO verantwoording aflegt aan de samenleving en openheid van zaken geeft. Er is trouwens helemaal geen taboe op proeven met mensen, die gebeuren aan de lopende band. Het bestaande taboe zorgt juist voor enge situaties zoals die waarin een franse Aids-onderzoeker, naar onlangs bleek, behalve proeven met zeer zeldzame apen ook proeven met Afrikanen deed die in Frankrijk niet toegestaan zijn. Openheid moet!"

Tot slot de vraag: "Is er verder nog iets dat jullie vinden dat er in het interview vermeld dient te worden?" Antwoord: "We kunnen een hoop leren van apen. Ze laten ons zien dat er enorm veel culturen mogelijk zijn. Er zijn anarchistische en meer socialistische apenmaatschappijen; er zijn samenlevingen waar de vrouwen de baas zijn en waar mannen de kinderen op voeden, of waar homoseksualiteit veelvuldig voorkomt. En wij maar zeggen dat onze samenleving de enig mogelijke is. De andere primaten weten wel beter. Met hun uitsterven zal er ook voor ons veel verloren gaan."

• 1. Alle primaten hebben in beginsel recht op leven en het recht van bestaan.
• 2. Iedere primaat heef t recht op eerbied, aandacht, zorg en bescherming, recht op welzijn en behandeling in rechtvaardigheid.
• 3. Alle non-humane primaten hebben het recht op vrijheid in hun natuurlijke omgeving.
• 4. Alle non-humane primaten hebben het recht op leven binnen hun eigen cultuur en sociale structuur.
• 5. Geen non-humane primaat kan het bezit zijn van, dan wel gebruikt worden door particulieren.
• 6. Non-humane primaten die niet leven in de vrije natuur en voor wie het onmogelijk is dit te verwezenlijken, verdienen bijzondere aandacht van humane primaten.
• 7. De belangen van non-humane primaten kunnen worden behartigd door organisaties of vakbonden.
• 8. Alle non- humane primaten die niet leven in de vrije natuur en voor wie het onmogelijk is dit te verwezenlijken, dienen zo behandeld te worden dat de situatie van de vrije natuur zoveel mogelijk wordt benaderd. Daarmee worden hun rechten gerespecteerd.
• 9. Voor elk experiment met non-humane primaten dient een afweging te worden gemaakt tussen belangen van humane primaten en alle belangen en rechten van non-humane primaten in deze conventie.

(De volledige rechten zijn verkrijgbaar bij Pro Primates)

• 1. Het feit dat jaar in jaar uit vele miljoenen dieren worden gebruikt voor medische, wetenschappelijke en industriële doeleinden is een vuistslag n het gezicht van de menselijkheid.
• 2. Ook dieren dient het recht te worden verleend om op natuurlijke wijze en zonder pijniging te leven. Het respect voor het leven dient het belangrijkste gebod te vormen voor de werkwijze van medici en wetenschappers.
• 3. Door dierproeven kunnen de werkelijke oorzaken van ziekten van de mens niet worden opgespoord. Mensenziekten zijn anders dan dierenziekten en kunstmatig opgewekte symptomen van mensenziekten bij dieren hebben weinig met de echte ziekte te maken. Mensenziekten hebben te maken met de menselijke cultuur, geestesgesteldheid, voeding.
• 4. Experimenten met dieren dragen daarom niet bij aan de medische wetenschap en het doel van die wetenschap, ziekten genezen en het leven behouden, strookt niet met haar methoden van vernietiging van leven middels vivisectie.
• 5. De vrijheid van de wetenschap kan niet daaruit bestaan dat gevoelige medeschepselen zonder meer als levenloze voorwerpen worden behandeld en uitgebuit. De levensbedreigende problemen van deze tijd kunnen alleen worden opgelost door nieuwe, op het totaal gerichte zienswijzen waarin de mens een plaats heeft in de natuur, maar niet als heerser daarover zonder enig voorbehoud.
• 6. De problemen van deze tijd groeien ofschoon de mens voortdurend proeven doet met dieren. De uit die proeven verkregen kennis is op geen enkele wijze ten bate van de mensheid te gebruiken.
• 7. De verlening van de levensverwachting is te danken aan hygiënische maatregelen, de afname van de armoede, andere voedingsgewoonten. Welvaartsziekten kunnen niet bestreden worden met medische ingrepen zoals die uit de dierproeven naar voren komen. Onze levenswijze zal dienen te veranderen.
• 8. Nieuwe methoden van proeven doen zoals door middel cel-structuren van planten en bacteriën zijn veel beter, en die worden dan ook steeds vaker gedaan. Ze zijn geen aanvulling van de bestaande proeven maar een complete, verbeterde vervanging.
• 9. Wij eisen men taboe op dierproeven, net zoals er een taboe zit op proeven op mensen. Wij nodigen artsen uit zich bewust te worden van al het voorgaande. Wij nodigen politici uit wetten te veranderen zodat dieren ook als levende wezens erkend worden en niet langer als dingen gezien worden. Wij eisen een nieuwe gezondheidspolitiek waarbij effectief maatregelen genomen worden tegen ziekmakende factoren in de samenleving en het vermogen zichzelf te genezen van de burgers wordt gestimuleerd.

(De volledige tekst is in te zien in De Invalshoek in het archief. Het manifest is afkomstig van de Stichting voor de Afschaffing van Dierproeven.)

Terug