De Peueraar 49, september 1994
Auteur: Pauline Krebbers en Ellen de Waard
Filippijnse au pairs, een nieuwe trend? Nee, eigenlijk is het een oude trend: slavernij. Misbruik, uitbuiting en onderdrukking van de anders gekleurde medemens, vooral van vrouwen. De aanwezigheid van Filippijnse au pairs in Nederland maakt duidelijk op welke manier verschillende soorten onderdrukking met elkaar verweven zijn.
In welgestelde omgevingen, bosrijk, met een hoog gehalte aan tweede of zelfs derde auto's, grote statige herenhuizen en rustige lanen. Daar vind je hen. In 't Gooi dus, in het Rotterdamse Kralingen, in Wassenaar en nu ook in Leiden. In dit soort buurten zie je steeds vaker jonge vrouwen afkomstig uit Zuid-Oost Azië. Met name Filippijnse au pairs zijn populair. Meer en meer rijke Nederlandse gezinnen (vaak twee-verdieners) met kinderen huren zo'n meisje. Lekker goedkoop, lief voor de kinderen en erg gehoorzaam. Een voordelige, onmondige en exotische babysit, kinderoppas, kokkin, huishoudster en schoonmaakster in één. Maar niet alleen hun goedkope diensten maken deze meisjes populair. Een Filippijnse au pair is het nieuwe statussymbool van de elite!
Het afgelopen jaar is het verschijnsel van de Filippijnse au pair al een aantal malen in de publiciteit geweest, en dan meestal niet zo positief. Dit maakt dat au pairs en bemiddelingsbureau's de pers niet graag meer te woord staan. De au pairs omdat ze onder druk gezet worden en de bemiddelingsbureau's omdat ze bang zijn voor een slecht imago. Toch spraken wij met een aantal au pairs die graag anoniem willen blijven. Hun namen zijn gefingeerd.
Cijfers en letters
Van de ongeveer 15.000 Filippijnen die in Nederland wonen is 85% vrouw. Veelal zijn ze getrouwd met een Nederlandse man, werken ze in de sex-industrie of zijn ze als au pair hier verzeild geraakt. Er zijn naar schatting zo'n 1500 Filippijnse au pairs in Nederland. Twintig daarvan zitten in Wassenaar en enkelen in de Leidse regio. Officieel kan een au pair voor de periode van maximaal een jaar kennismaken met de Nederlandse taal en cultuur. De au pair krijgt kost, inwoning en zakgeld van het gastgezin waar zij verblijft. Als tegenprestatie dient ze op de kinderen te passen en licht huishoudelijk werk te doen. Maar deze gedachte is nauwelijks van toepassing op de Filippijnse au pair. Zij is gewoon een goedkope dienstmeid en geen cultureel studente.
De overheid heeft dit jaar een aantal maatregelen genomen waardoor het moeilijker wordt een au pair in dienst te nemen. Per 1 januari 1994 is de maximale leeftijdsgrens van 30 naar 25 jaar verlaagd. Per 1 april kan men niet meer met een toeristenvisum binnenkomen. In het land van herkomst moet een Machtiging Voorlopig Verblijf (MVV) geregeld worden. En in Nederland moet de au pair zich bij de Vreemdelingendienst melden en een verklaring ondertekenen dat ze na een jaar het land weer verlaat.
Omdat de meisjes officieel geen werk verrichten zijn er geen wettelijke regels opgesteld voor minimumloon en goede arbeidsomstandigheden. De au pairs zijn dus volledig afhankelijk van wat hun bazen hen bieden. Gemiddeld krijgen de meisjes ƒ 500 per maand. Dit is inclusief eten en onderdak bij het gastgezin. Van dit bedrag gaat direct weer geld af om het dure ticket en vaak ook bemiddelingskosten terug te betalen aan het bemiddelingsbureau. De bureau's ontvangen dan ook nog eens bemiddelingskosten van het gastgezin.
Er zijn twee officiële bemiddelingsbureau's voor Filippijnse au pairs in Nederland: Mary's Contact Agency en Stichting Mondial. Beide worden gerund door Nederlandse mannen en hun Filippijnse vrouwen. Deze Filippijnse vrouwen hebben het 'gemaakt', want ze zijn met een westerse man getrouwd en leven in goede materiële omstandigheden. "Mary's Agency laat de meisjes op de Filippijnen een flinke borg betalen die ze alleen terugkrijgen indien ze in Nederland geen interviews geven en geen slechte publiciteit maken", aldus Margriet Lap van Stichting Bayanihan, een welzijnsorganisatie van en voor Filippijnse vrouwen in Nederland. Er zit dus toch een luchtje aan het au pair-systeem.
Vlucht uit de armoede
Het mag duidelijk zijn dat Filippijnse au pairs hier niet voor culturele doeleinden komen. Het volgen van Nederlandse les heeft alleen zin om je hier in Nederland te redden; in Filippijnen zit natuurlijk niemand te wachten op iemand die Nederlands spreekt. De Filippijnse au pair is een goedkope arbeidskracht. In feite zijn de meisjes op de vlucht voor honger en een uitzichtloze toekomst.
Traditioneel gezien vormen vrouwen in de Filippijnen de ruggengraat van de economie, alhoewel deze rol in de officiële cijfers niet wordt meegerekend (zoals overal ter wereld). Vrouwen onderhouden met hun werk, vooral op het platteland, hele gezinnen en families. En als ze al betaald werk doen, krijgen ze een derde van wat mannen voor hetzelfde werk krijgen. Ook werken er veel vrouwen in de informele sector (straathandel, eethuisjes, kleine bedrijfjes) die de Filippijnse economie enigszins draaiende houdt. Teresa, een au pair, vertelt daar meer over: "Op de Filippijnen is er erg weinig werk en de mogelijkheden voor jonge vrouwen om iets te bereiken zijn beperkt, zelfs als je een opleiding hebt. Bovendien hoor je verhalen van vriendinnen, zussen en kennissen hoe goed het in Nederland is". Filippijnse vrouwen rest vaak nog als enige mogelijkheid hun lichaam te verkopen in de prostitutie. Berucht is de massale prostitutie bij de militaire bases van het Amerikaanse leger op de Filippijnen. Als meisjes als goedkope arbeidskracht, onder het mom van au pair, naar het westen kunnen is dat het minst erge van alle kwaden.
Met deze vooruitzichten is het niet verwonderlijk dat vrouwen buiten hun land op zoek gaan naar een beter leven. Het is vaak een bewuste keuze van hen om de oversteek naar het Westen te wagen. Er is een zekere moed voor nodig om je familie en vertrouwde omgeving te verlaten in de hoop een beter leven elders te vinden. Katerina: "Veel van ons sturen een deel van ons toch al lage salaris op aan familie op de Filippijnen. Daartoe voelen wij ons verplicht. Onze familie is heel belangrijk voor ons".
Voor het hoe en waarom van de economische situatie in de Filippijnen moeten we naar het kolonialisme en kapitalisme kijken. Door het wegnemen van grondstoffen, door het daar laten produceren van goederen vanwege de goedkope arbeid, door de winst in eigen zak te steken, door de geldstroom van het Zuiden naar het Westen, door pure onderdrukking en door corrupte regimes in het zadel te houden werkt het Westen indirect mee aan het vluchten van mensen en plukken er zelf weer de vruchten van doordat ze hier goedkope arbeidskrachten in dienst te nemen.
Officieel mag een au pair alleen licht huishoudelijk werk doen zoals stoffen en koken en op de kinderen passen. Teresa vindt dat zij het getroffen heeft. Een gemiddelde werkdag ziet er voor haar als volgt uit: ontbijt klaarmaken voor het gezin, opruimen, afwassen, schoonmaken, kinderen naar school brengen, zelf naar Nederlandse les, kinderen van school halen, tafel dekken, middageten maken, opruimen, afwassen, kinderen van school naar sport-, muziek- of spraakles brengen, ophalen, avondeten maken enz. Daarnaast past ze ook nog zeker 3 à 4 avonden in de week op de kinderen als meneer en mevrouw uitgaan. Teresa zou best nog een jaartje in Nederland willen blijven maar is 27 jaar en te oud volgens de Nederlandse wet om au pair te zijn. Er schijnt een levendige handel van au pairs te zijn onder de welgestelden van de Benelux en Teresa kan waarschijnlijk een jaar naar Brussel. Katerina kent ook minder positieve verhalen: "Anderen treffen het minder: zij moeten het eten opdienen, zoals bij werkgeversvoorzitter Rinnooy Kan, hebben totaal geen privacy en geen vrije tijd". De meesten hebben ook de middelen niet om binnen Nederland te reizen om 'lotgenoten' te bezoeken. Ze worden neerbuigend behandeld of geshowd als statussymbool op feestjes. Er zijn talloze voorbeelden van Filippijnse meisjes die worden uitgebuit en in sommige gevallen aangerand en verkracht.
Margriet Lap: "Het blijkt dat de meisjes best hard willen werken, maar dan willen ze wel goed betaald krijgen en goed behandeld worden. Er daar schort het nogal eens aan. Als ze dan na een jaar terug moeten is er niets veranderd en zitten ze weer zonder geld omdat ze vaak hun schulden nog niet hebben terugbetaald."
Het 'geëmancipeerde' gezin?
De beweegredenen voor Nederlandse gezinnen om een au pair te huren zijn duidelijk. Steeds meer tweeverdieners hebben geen zin om zelf hun huishouden te voeren en kinderen op te vangen. Deze staan hun carrière en spaarzame vrije tijd in de weg. Nu is het zo dat de kinderopvang in Nederland vrij slecht geregeld is en bovendien vreselijk duur voor mensen met een redelijk tot hoog inkomen. Het inhuren van een au pair lost al deze ongemakkelijke toestanden voor een schandalig lage prijs op. De au pair is alles tegelijk: kinderoppas, kokkin, huishoudster en schoonmaakster. Maar ook bij de elite van Nederland, waar de vrouw geen betaalde arbeid buitenshuis verricht, zijn Filippijnse dienstmeiden in trek. Voor laag gewaardeerd werk wordt laag gewaardeerd personeel ingehuurd.
Waarom het met name Filippijnse au pairs zijn die in Nederland in trek zijn is enerzijds wel en anderzijds niet duidelijk. Iedere keer weer worden de volgende eigenschappen genoemd: ze zijn flexibel, lief, onderdanig, gehoorzaam, werken hard en tonen eerbied voor hun 'meerdere'. Dit stereotiepe beeld bestaat voor een groot gedeelte van de bevolking van Zuid-Oost Azië. Een voordeel kan zijn dat veel mensen in de Filippijnen Engels spreken. Daarnaast is het overgrote deel van de Filippijnse bevolking rooms katholiek. Deze patriarchale instelling predikt de onderdanigheid en dienstbaarheid van de vrouw. In andere Aziatische landen is men overwegend boeddhistisch, hindoe of moslim. Filippijnse meisjes staan zo qua taal, religie en cultuur dichter bij het Westen.
Er zit een luchtje aan
De au pairs-trend lijkt misschien een simpele kwestie van vraag en aanbod. De Filippijnse meisjes zoeken een vlucht uit de armoede en de rijke en drukke Nederlandse gezinnen zoeken een hulp voor dag en nacht. Maar het au pair systeem staat haaks op een feministisch wereldbeeld waarin gelijke verdeling en vooral ook gelijke waardering van zorgtaken voorop staat. De zogenaamde geëmancipeerde vrouw heeft door de komst van au pair de mogelijkheid een eigen carrière na te streven. Maar ten koste van wat? Het zou beter zijn als mannen zich eens serieus met het huishouden en de opvoeding van kinderen gingen bezighouden. Huishoudelijke en zorgtaken worden (zowel door mannen als vrouwen) gezien als typisch vrouwelijk werk en worden ondergewaardeerd. Op deze manier wordt het ook acceptabel om iemand anders die je lager inschat dan jezelf deze taken te laten verrichten. Daarmee worden de verantwoordelijkheden afgekocht en blijven seksistische en racistische machtsverhoudingen in stand.
Alhoewel een Filippijnse au pair een jaar lang haar ellendige situatie kan ontvluchten (als ze het treft), verandert het 'uitje' helemaal niets aan de economische omstandigheden, alle mooie praatjes over een 'alternatieve ontwikkelingshulp' ten spijt. Het rijke Westen houdt de macht over het arme Zuiden en werpt voor één jaar een koekje toe. Geen wonder dat Filippijnse vrouwen hopen hier een man aan de haak te slaan. Wie kan ze dat kwalijk nemen? Margriet Lap: "Over het algemeen worden de au pairs redelijk goed behandeld maar het is en blijft uitbuiting".
Het au pair-systeem bevestigt stereotiepe denkbeelden, zoals bijvoorbeeld dat huishoudelijke en zorgtaken minderwaardig werk zijn, dat anders gekleurde mensen goed zijn voor minderwaardig werk en dat vrouwen ondergeschikt zijn aan mannen. Het patriarchaat in een notendop. De au pair zelf kan hier niet verantwoordelijk voor gesteld worden; zij bevindt zich immers in een onmachtspositie. Daarmee wordt het ook makkelijker om vrouwen als handelswaar te zien waardoor (seksueel) misbruik makkelijker kan optreden.
De gevolgen van deze praktijken laten zich raden. Witte kinderen gaan het vanzelfsprekend vinden dat een gekleurde vrouw in dienst is van witte mensen. Het bevestigt de zogenaamde minderwaardigheid van de au pair. Ook zal het huishouden en de verzorging negatief en minderwaardig worden ingeschat want paps en mams halen er hun neus immers voor op.
Solidariteit
Omdat het systeem nauwelijks uit te roeien lijkt, rijst de vraag hoe deze vrouwen ondersteund en geholpen kunnen worden. Er zijn verschillende organisaties in Nederland die opkomen voor de belangen van Filippijnen. De al genoemde Stichting Bayanihan ('elkaar helpen') is er een. Ze helpt bij sociale, culturele en juridische problemen. Daarnaast onderhoudt ze contact met veel Filippijnse vrouwen. De au pairs hebben speciale aandacht van Bayanihan. Margriet Lap: "Stichting Mondial en Mary's Contact Agency willen geen contact meer met ons omdat we het au pair-systeem in een slecht daglicht zouden stellen. We proberen echter de arbeidsomstandigheden van au pairs te verbeteren. We pleiten voor een overheidscontrole op de particuliere bemiddelingsbureau's en een betere voorbereiding van zowel de au pair als het gastgezin op de werksituatie." Bayanihan denkt niet dat het verschijnsel uit te bannen is zolang de economische verhoudingen onveranderd blijven. Ze probeert er dus het beste van te maken.
De stichting organiseert bijeenkomsten om te kijken waar de vrouwen behoefte aan hebben en geeft voorlichting. Ook werkt ze met lokale contactpersonen waar vrouwen steun kunnen zoeken. Tevens is er een groot informeel netwerk van vrouwen onderling, 'meegenomen' van de Filippijnen waar vrouwen gewend zijn elkaar op te vangen. Er zijn verschillende problemen waar Bayanihan mee geconfronteerd wordt, zoals cultuurshock en uitzetting en er komen zelfs verkrachtingen voor. "Meestal horen wij dat pas achteraf. De vrouw is dan vaak onder zware druk gezet om absoluut niets te vertellen. Ik denk dat de weinige gevallen die we horen maar het topje van de ijsberg zijn. Vrouwen zijn erg bang".
Het is dus van groot belang om deze vrouwen voor te lichten, bewust te maken van hun situatie en te steunen waar dat nodig is. Er is echter geen pasklare oplossing voor het au pair probleem. Deze vorm van 'ontwikkelingshulp' versterkt eerder de afhankelijkheid van vrouwen dan dat het die oplost. Het houdt de machtsongelijkheid tussen vrouwen en mannen, tussen arm en rijk, en de Derde Wereld en het Westen juist in stand. Er moeten op wereldschaal fundamentele veranderingen komen. De emancipatie van de Nederlandse vrouw levert geen feminisering van de maatschappij op zolang mannen niet mee veranderen en beide seksen belangrijke taken tegen betaling uitbesteden. En de Filippijnse vrouw heeft te weinig keuzemogelijkheden om zich van de stereotiepe rol te ontdoen. Ook moet de wereldeconomie meer op gelijkwaardigheid dan op uitbuiting en winstbejag gebaseerd zijn. Het sterk ingesleten superioriteitsgevoel van het Westen over het arme deel van de wereld maakt dat veel mensen de huidige afhankelijkheid logisch en acceptabel vinden.
Er is dus nog een hoop werk aan de winkel voor iedereen die strijdt tegen ongelijkwaardigheid en voor vrijheid en solidariteit!
Bronnen: