De Peueraar 50, oktober 1994
Auteur: Eric Krebbers
Begin dit jaar werd de Duitse pro-euthanasiefilm 'Ich Klage an' (1941) vertoond. Een filmrecensent van het Leidsch Dagblad woonde de vertoning bij. Hitlers propagandaminister, Joseph Goebbels, vond de film "fantastisch gemaakt en zeer nationaal-socialistisch". De journalist vond de film bijzonder eigentijds. De toenmalige en huidige pro-euthanasie argumenten blijken niet ver uiteen te lopen. Hoe staat dat met de praktijk?
Lange tijd heb ik euthanasie als iets positiefs gezien. Niet verwonderlijk, als ik erop terugkijk. De media laten slechts euthanasie-voorstanders aan het woord. Ik heb simpelweg nooit een serieuze kritiek op euthanasie onder ogen gehad. Morele, politieke of medische argumenten tegen euthanasie kende ik niet. Met mij groeide een hele generatie Nederlanders op die slechts het Vaticaan tegen euthanasie tekeer hoorde gaan. Bezwaren tegen euthanasie brengen we hierdoor al snel in verband met de kerk. En sinds de ontkerkelijking worden religieuze argumenten terzijde geschoven. Je mag religieuze standpunten immers niet aan niet-religieuzen opdringen.
In Duitsland heeft de pro-euthanasielobby het veel moeilijker. Het nationaal-socialistische verleden maakt het hen moeilijk positief over euthanasie te praten. Er is in Duitsland een brede beweging tegen elke vorm van euthanasie. Hun strijd heeft mij van mening doen veranderen.
Het Nederlandse verleden is wat minder beladen. De euthanasiebeweging heeft in Nederland nooit een poot aan de grond kunnen krijgen. Het boekje "Medische macht en medische ethiek" van Van den Berg bracht daar in 1969 verandering in. Nederland is nu het enige land ter wereld waar euthanasie officieus toegestaan is. Van den Berg speelde handig in op het Nederlandse zelfbeeld. Wij zien onszelf graag als mensen die de vrijheid van denken en meningsuiting hoog waarderen. Wij laten ons niet tegenhouden door dogma's of taboes. Van den Berg zag kans de onaantastbaarheid van het menselijk leven ter discussie te stellen.
Breed geaccepteerd...
En met succes. Tienduizenden Nederlanders dragen nu een euthanasie-pasje bij zich en willen gedood worden bij ongeneeslijke lichamelijke of geestelijke beschadigingen "als er geen uitzicht meer is op een menswaardig leven". Opinie-onderzoek laat zien dat 77% van de Nederlanders vrijwillige euthanasie goedkeurt. Die uitslag wordt bejubeld als een overwinning voor de menselijke vrijheid. Iedereen moet vrij zijn over zijn of haar eigen leven en dood te beslissen. Volgens hetzelfde onderzoek echter keuren evenveel mensen onvrijwillige euthanasie goed. Zij zijn voor het beperken van de keuzevrijheid en het recht op leven. Zij kiezen voor het vergroten van het recht van de samenleving iemands leven te verkorten.
De Gezondheidsraad verspreidt talrijke gedetailleerde richtlijnen voor de toepassing van euthanasie. Niet voor niets. De commissie Remmelink becijfert in 1991 dat er in Nederland jaarlijks maar liefst 20.000 mensen (1 op de 6 sterfgevallen!) door artsen worden gedood. Anderen noemen veel hogere cijfers. 81% van de huisartsen heeft wel eens iemand door actieve euthanasie gedood. 28% dood per jaar twee patiënten en 14% 3 tot 5 patiënten. Eén arts heeft maar liefst 17 mensen gedood.
... maar wettelijk verboden
Euthanasie is in Nederland officieel verboden. De daders worden echter niet vervolgd. Men neemt aan dat de arts handelt uit een hogere noodzakelijkheid. In veel gevallen neemt de arts van tevoren contact op met de officier van justitie. Die maakt er slechts werk van als hij of zij vermoedt dat de arts niet zorgvuldig gehandeld heeft. Onlangs tornde het paarse kabinet zelfs aan die beperking. Artsen worden aangemoedigd aangifte te doen als ze euthanasie gepleegd hebben.
Ook in nazi-Duitsland is euthanasie nooit wettelijk toegestaan. Hitler heeft ertoe bevolen, maar wilde uit angst voor verzet geen wetten veranderen. Tussen januari 1940 en augustus 1941 verdwenen 70.000 gehandicapten de gaskamers in. In 1941 ging men over op de 'wilde' euthanasie waarbij iedere arts verplicht werd in bepaalde gevallen tot euthanasie over te gaan. De nabestaanden kregen uitgebreide troostbrieven en de overlijdensakten werden vervalst. In totaal vermoordden de nazi-artsen zo'n 200.000 gehandicapten. Ook nu vervalsen artsen overigens regelmatig medische gegevens om de euthanasie te rechtvaardigen. Ze verzinnen een niet-bestaande kanker of een nooit gedaan verzoek van de familie. Het is voorgekomen dat een patiënt met een talrijke en liefdevolle familie werd als "een mens die moederziel alleen op de wereld staat" gepresenteerd. De woordvoerders van de euthanasie-beweging hebben zich altijd heftig en met succes verzet tegen het voorstel na iedere euthanasie een autopsie te plegen. Zo zou men kunnen nagaan of het verhaal van de arts klopt.
Bejaardentehuis De Terp
In 1985 is het bejaardentehuis De Terp in Den Haag veelvuldig in het nieuws. Er zijn 20 bejaarden gedood. Men spreekt van euthanasie. De voor de bejaarden verantwoordelijke arts bekent 5 dodingen. Hij wordt er voor 4 aangeklaagd en voor 3 veroordeeld. Getuigen vertellen dat sommige slachtoffers niet ziek waren, maar seniel waren of gewoon dwars lagen. De arts zou geen geduld hebben met oude mensen. Hij is ze liever kwijt dan rijk. Hij is zelden aanwezig en laat vele beslissingen over aan de verpleging. De hoofdverpleegkundige voert de dodingen uit. Volgens de getuigen bedreigt ze de andere bewoners van De Terp ook met euthanasie: "Als de dokter en ik beslissen dat het euthanasie wordt, dan gebeurt dat ook en je houdt je mond. Ik wil geen woord meer horen, anders..."
Tijdens de rechtszaak wordt een comité opgericht ter ondersteuning van de arts. Vele officials uit de medische wereld sturen hem sympathiebetuigingen. De voorzitter van de grootste artsenorganisatie, KNMG, zegt dat hij verontrust is. Niet vanwege de dodingen, maar vanwege de veroordeling van de arts. Dit zou bij artsen, die hun patiënten helpen te sterven, onzekerheid kunnen veroorzaken. Ze kunnen ontmoedigd raken nog langer openlijk te doden. In hoger beroep wordt de arts vrijgesproken. Hij krijgt een schadevergoeding van 300.000 gulden.
Geen incidenten
De Terp is geen incident. De Nederlandse arts Fenigsen onderzocht de medische vakbladen en vond nog vele soortgelijke voorbeelden. Hij schreef er een artikel over dat, naar mijn weten, alleen in Nederland in diezelfde vakbladen verscheen. Een Engelstalige publicatie liet lang op zich wachten omdat men het verhaal eenvoudigweg niet kon geloven. Zelden zullen bronnen en auteur zo uitgebreid nagecheckt zijn. Al mijn voorbeelden ontleen ik aan hem.
Vier verpleegsters van de kliniek van de Vrije Universiteit van Amsterdam doden reeksen comapatiënten. In 1987 worden ze vrijgesproken omdat ze uit "humanitair oogpunt gehandeld hebben." In een ziekenhuis dragen artsen euthanasie op door tegen de verpleegsters te zeggen: "Als ik maandag terug ben, wil ik deze man hier niet meer zien." Elders raadt een neuroloog euthanasie aan nadat hij een patiënt onvoldoende onderzocht heeft: hij ziet de betreffende vrouw voor een man aan. Een arts schrijft het niet nodig te vinden de patiënten bij wie hij euthanasie voorstelt zelf te onderzoeken. Hij gaat af op de rapportage van de verpleegsters. Een andere arts laat een 16-jarige scholier aan een hartkwaal sterven. De jongen is verder gezond, maar de arts wil hem toekomstig lijden besparen. Oudere patiënten worden soms gedood opdat men ze niet meer naar het ziekenhuis hoeft te sturen. Een arts die een patiënte bij een huisbezoek voor het eerst ziet stelt haar direct voor de keuze: euthanasie of het ziekenhuis. De volledig verraste vrouw antwoordt niet direct, waarop hij haar een uur bedenktijd geeft. Een longarts vertelt in een interview over een chronisch zieke patiënt "die nog behoorlijk jong was en zich aan het leven vastklampte". Hij behandelde de man vele jaren lang. Hij vertelt de patiënt in een opwelling van woede gedood te hebben.
Het zijn niet altijd de artsen die het initiatief nemen. Een vrouw wil haar zieke man niet langer verzorgen. Ze stelt hem voor de keuze tussen euthanasie en verhuizing naar een verpleegtehuis. De man wil niet verkassen en verkiest de dood. Een oude man dwingt zijn gezonde 73-jarige vrouw tot euthanasie en belooft zichzelf drie dagen later ook te doden. Hij wil naar Australië reizen. In deze beide gevallen weet de arts dat er sprake is van druk uitoefenen. Toch doodt hij.
Foutje...
Het feitelijk bestaan van euthanasie heeft tot gevolg dat er fouten gemaakt kunnen worden die vroeger niet voorkwamen. Fouten met onherroepelijke gevolgen. In een Rotterdams ziekenhuis besluit een internist tot een onvrijwillige euthanasie omdat zijn patiënt half bewusteloos is. De patiënt is echter onder invloed van een tranquillizer die hij hem zelf toegediend heeft. Op de intensive care in het AZL sterft een vrouw aan een hartstilstand. De verpleegster vertelt de dienstdoende arts dat de vrouw niet gereanimeerd mag worden. Later blijkt die opdracht te gelden voor een andere patiënt. Was euthanasie 'not done' dan waren deze fouten niet gemaakt.
Bloeddorstige artsen?
Met al deze voorbeelden wil ik niet suggereren dat alle artsen bloeddorstige wreedaards zijn. Wel heeft het toestaan van euthanasie grote gevolgen voor hun beroeps-uitoefening. Het beïnvloedt ontegenzeggelijk hun kijk op leven en dood. Zo zal de euthanasieoptie het mogelijk maken niet alles te proberen om de patiënt te genezen. Artsen zouden euthanasie steeds meer kunnen gaan zien als de oplossing van de menselijke tragedie: het de dood in de ogen zien en sterven. Maar het vernietigen van de stervende doet het probleem niet verdwijnen. De dood blijft. Sterven doordat een arts een levensreddend apparaat uitzet is ook verre van plezierig. En de doodsangst blijft. Ook tussen de zelfstandige beslissing en het spuitje. Veel van het 'zinloze' of 'onverdraaglijke lijden' wordt overigens heel moedig verdragen door mensen. De moed en het uithoudingsvermogen van een stervende wordt door een arts die met euthanasie aankomt sterk ondergraven. Volgens de arts Fenigsen is euthanasie onnodig. Patiënten hebben eerder toewijding nodig. Pijnstillers. Het gevoel erbij te horen. Stervenden hebben andere mensen nodig om onze gemeenschappelijk angst voor de dood te delen, evenals de onzekerheid en hoop. Euthanasie straalt volgens hem eerder iets uit van: "we willen je best kwijt, hoor."
'Nieuwe ethiek'
De Nederlandse pro-euthanasiebeweging heeft bij de ontwikkeling van haar programma rekening moeten houden met de littekens die het Duitse nationaal-socialisme achtergelaten heeft. Men is heel voorzichtig te werk gegaan, maar hanteert feitelijk dezelfde 'nieuwe ethiek' die de nazi's ook gebruikten. De nazi's borduurden op hun beurt voort op beruchte Duitse eugenetici. Hun uitgangspunt was de versterking van het 'arische ras.' Daartoe moesten de zwakke en sterke individuen geselecteerd worden. De voortplanting van de sterken moest gestimuleerd worden. Die van de tot zwak bestempelden gestopt. De nazi's voerden deze logika door tot op het bot en trachtten de 'zwakken' volledig uit te roeien.
De in 1973 opgerichte Nederlandse Vereniging voor Vrijwillige Euthanasie (NVVE) benadrukt het recht op sterven. De vereniging zegt te spreken voor de zieken en ongelukkigen. De NVVE ziet de dood als oplossing voor lijden. Haar andere motief treedt minder op de voorgrond, maar het wordt nooit helemaal weggelaten. Het gaat om het recht om "in het belang van de samenleving" te mogen doden. Het gaat hen met name om demente bejaarden en gehandicapte kinderen. Mensen die hun wil niet kunnen bepalen. Het kwartaalblad van de NVVE plaatste zonder commentaar een oproep alle gehandicapte pasgeborenen te doden om een sterk ras te kweken.
In de 'nieuwe ethiek' wordt in feite gepraat over de plicht van het individu de samenleving niet tot last te zijn. Die plicht is heel handig omgezet in een individueel recht: het recht op een humane dood in een tijd waarin zieken, invaliden en oude mensen weggestopt worden en door bezuinigingen steeds minder de mogelijkheid hebben om van het leven te genieten. Men wil in feite het probleem van de isolatie en de zinloosheid van het bestaan in een bejaardentehuis oplossen door de bejaarden te vernietigen.
Duitse eugenetici ontwikkelden het begrip "lebensunwerten Lebens". Daarmee probeerden ze "de kwaliteit van het leven" tot objectieve maat te maken, tot iets neutraals waarmee bepaald kon worden wie mag leven en wie niet. Maar de beleving van de 'kwaliteit van het leven' is vanzelfsprekend gekoppeld aan verwachtingen die een samenleving ervan heeft. Heeft het leven "kwaliteit" als je niet kan werken? Met het begrip "lebensunwerten Lebens" werd de vernietiging gerechtvaardigd van "nutteloze individuen" die "de samenleving tot last" waren. De NVVE spreekt van "onleefbaar leven".
"In het belang van de samenleving"?
Alfred Jost was zo'n Duitse eugeneticus. In "Recht op de dood" (1895) schrijft hij over de hopeloos zieke die euthanasie vraagt. Hij zou "niet alleen zichzelf van zijn pijn bevrijden, ... hij bevrijdt ook de gemeenschap van een nutteloze last, hij vervult met zijn zelfmoord zelfs een plicht." Zo'n drie jaar terug leek Jost in het NRC geciteerd te worden: "Zouden zij (de ouderen) het dan niet in eigen hand mogen hebben om zichzelf op een aanvaardbare wijze een dergelijk - ook de gemeenschap zo zwaar belastend - levenseinde te besparen?" Aan het woord was de Leidse oud-hoogleraar Huib Drion, een vooraanstaand lid van de huidige pro-euthanasiebeweging. Aan de wieg van de Nederlandse 'nieuwe ethiek' staan naast Drion nog een aantal Leidse hoogleraren. Waar een kleine stad groot in kan zijn.
De Leidse hoogleraar medische ethiek Dr. Heleen Dupuis zei eens: "Nu, in het ik-tijdperk aangekomen, moet de westerse mens zich realiseren dat individueel voortbestaan wellicht niet meer de hoogste waarde kan zijn, en moet men als het ware terugkeren naar een nieuwe waardering van het collectieve welzijn, wie weet met verontachtzaming van de uiterste wensen van het individu". Zoals de wens tot leven. Vanwege uitspraken als deze kan de Duitse gehandicaptenbeweging haar bloed wel drinken. Dupuis is overigens ex-voorzitter van de NVVE. Ze schreef samen met onder andere de Leidse hoogleraar kinderchirurgie J. Molenaar een stuk: "Geneeskunde, dienares der barmhartigheid". Daarin pleitten ze voor het niet opereren van mongolide babies waar 'gewone babies' wel met een relatief eenvoudige operatie geholpen worden.
De al genoemde Van den Berg trachtte euthanasie te rechtvaardigen door te wijzen op de "slachtoffers van de medisch-technische macht" die, gekoppeld aan machines, oneindig in leven worden gehouden. Euthanasie vindt overigens in de praktijk voornamelijk plaats door huisartsen, niet in ziekenhuizen. Ook Jost meende indertijd al dat medici veel mensen ten onrechte in leven hielden. Het argument dat artsen te veel macht hebben spreekt erg aan. De voortschrijdende liberalisering en demokratisering hebben het respect voor artsen sterk doen afnemen. En terecht, veel medische behandelingen doen meer kwaad dan goed. Zo veroorzaken therapieën tegen kanker zoals bestraling en chemotherapie juist kanker. De farmaceutische industrie wil gewoon verdienen. Ziekenhuizen maken mensen op deze wijze zieker. Veel Nederlanders sterven bij wijze van spreken nog liever dan zich aan een arts en zijn machines over te leveren. Van den Berg speelt op die angsten in. Hij pakt echter de patiënten aan in plaats van het medisch-farmaceutisch complex. Zijn oplossing brengt meer van hetzelfde. Hij wil net als de eugeneticus Haeckel een euthanasie-commissie van artsen en leken. Die commissie moet een beslissing nemen als bijvoorbeeld ouders van een langdurig bewusteloos kind aanhangers blijken van de "oude, afgedankte ethiek".
Of "in het belang van het kapitaal?"
De Duitse euthanasie viel in het kader van een kapitalistische bevolkingspolitiek. Nationaal-socialistisch Duitsland was een 'gewone' westerse industriestaat. De nazi's deden een succesvolle poging dat Duitsland uit de economische crisis te trekken. Ze hanteerden daarbij moderne kapitalistische principes.
Een daarvan is de bevolkingspolitiek. Om goed te kunnen functioneren moet het kapitalisme de beschikking hebben over 'vrije arbeiders': mensen die overal ingezet kunnen worden. Een stevige grip op de migratie-, geboorte- en sterftecijfers zorgt ervoor dat de hoeveelheid arbeidskrachten goed controleerbaar is.
De nationaal-socialisten trokken deze principes door en beoordeelden mensen alleen nog op hun functionele waarde. 'Inactieven', 'overtolligen' en 'onproductieven' werden geselecteerd, gediscrimineerd, gestigmatiseerd, gemarginaliseerd en uiteindelijk geëlimineerd. Men begon met de sterilisatie van gekken en gehandicapten. Een stap verder lag het ombrengen van pasgeboren gehandicapte kinderen. Vervolgens begon men met het vermoorden van volwassen gehandicapten, criminelen, a-socialen, politieke tegenstanders, homo's, lesbiennes, joden, Polen en Russen. Mensen verzorgen was te duur vonden de economen. Die vonden ook dat de joden, Polen en Russen met hun kleinschalige economie de opbouw van een modern Oost-Europees wingewest in de weg stonden. De 'rassenstrijd' en de jodenvervolging waren dus geen op zichzelf staande doelen, maar middelen tot het verkrijgen van economische macht en kapitaal.
De geallieerden maakten de moderne Duitse economische ideeën tot basis van de naoorlogse orde. Het rijke westen doet nu - via IMF en Wereldbank - in de Derde Wereld wat Duitsland toen met de Russen deed. De huidige binnenlandse bevolkingspolitiek richt zich in eerste instantie op dezelfde mensen die het slachtoffer van de nazi's werden. Op wie wordt er het eerst bezuinigd? Wie komen er hier het eerst in aanmerking voor euthanasie? Bij een recent onderzoek antwoordde 90% van de economiestudenten desgevraagd voorstander te zijn van euthanasiedwang op niet nader gedefinieerde groepen als dat de economie zou ontlasten.
Alleen de vrijwillige variant?
Maar kunnen we dan niet voor de vrijwillige euthanasie kiezen en de onvrijwillige verbieden? Tegen helpen bij zelfdoding is toch niet veel in te brengen? Nee, maar de toenmalige Duitse en huidige Nederlandse realiteit laten zien dat de twee varianten in de praktijk niet te scheiden zijn. Beide varianten gaan samen met een nieuwe kijk op het leven, met de 'nieuwe ethiek', die zegt dat een arts iemands leven mag bekorten wanneer daar een goede reden voor is. Ook in de film 'Ich Klage an' lopen beide varianten dooreen. De tragedie van een ongeneeslijk zieke vrouw, die vraagt om euthanasie, wordt subtiel verweven met een pleidooi voor het laten sterven van een 'idioot' meisje, in plaats van haar te behandelen.
Er bestaat nu een wijd verbreide praktijk om bepaalde groepen mensen niet meer te helpen en zonder hun toestemming bewust te laten sterven. Artsen laten jaarlijks minstens 300 pasgeborenen sterven. Bijvoorbeeld mongooltjes met een hartafwijking. Na een operatie zouden zij verder een prima leven kunnen hebben. Patiënten boven de 75 kunnen geen hartoperatie meer krijgen. Oude en alleenstaande mensen worden bij acute longproblemen niet meer geholpen. Veel artsen zeggen dan dat het in het belang van de patiënt is dat hij zo snel mogelijk sterft. Vaak verklaren ze echter ook dat de samenleving niet met de problemen van de patiënt belast mag worden.
Hoe vrijwillig is vrijwillig?
Het is daarbij ook maar de vraag hoe vrijwillig de 'vrijwillige euthanasie' eigenlijk is. Men kan in een moment van vertwijfeling om de dood vragen en dat later betreuren. Het is ook bekend dat artsen patiënten tot vrijwillige euthanasie aangezet hebben. Het is volgens de arts Fenigsen verbluffend dat voorstanders van euthanasie vele patiënten "op eigen verlangen" gedood hebben, terwijl veel artsen, die niets van de 'nieuwe ethiek' moeten hebben, nog nooit een vraag van een patiënt vernomen hebben.
In de media wordt de vraag om de dood de hemel in geprezen. Het zou moedig zijn, wijs en progressief. Heel subtiel wordt oude mensen bijgebracht dat de samenleving ethanasie van hen verwacht. Dat is voor hen en hun familie het beste. Dit heeft tot gevolg gehad dat "oude mensen zich als last voor de gemeenschap beginnen te zien en zich verplicht voelen om over euthanasie te praten of er zelfs om te vragen", aldus landsadvocaat T.M. Schalken. Ook patiëntenbelangenorganisaties wijzen erop hoe sterk de vraag van zieken om euthanasie door druk van familie en arts beïnvloed wordt.
Terechte angst
Zowel landsadvocaat Schalken als de patiëntenbelangenorganisaties stellen vast dat bepaalde groepen in Nederland in angst en onzekerheid leven. Een groep zwaargehandicapte volwassenen in Amersfoort schrijft: "Wij voelen dat ons leven bedreigd is. Wij weten dat wij de gemeenschap veel kosten. Veel mensen denken dat we nutteloos zijn. Vaak merken we dat men ons wil overtuigen dat we onszelf dood wensten. Wij vinden de nieuwe euthanasie-wetten extreem gevaarlijk."
Uit een onder ziekenhuispatiënten gehouden onderzoek blijkt dat veel patiënten angst hebben voor hun eigen familie. Zij zouden tegen hun wil voor euthanasie kunnen kiezen. Of druk kunnen uitoefenen om zelf voor euthanasie te kiezen. Een terechte angst want het blijkt dat de familie vaker, eerder en meer verzoekt het leven van de patiënt te beëindigen dan de patiënt zelf. Oude en zieke mensen passen niet in ons snelle leven. En telkens maar naar dat ziekenhuis toe, dat hou je ook niet vol...
Uit angst voor euthanasie weigeren vele oude mensen te verhuizen naar bejaardentehuizen of verpleegtehuizen. Ze weigeren zich door een arts te laten onderzoeken of naar het ziekenhuis te gaan. Een ander onderzoek toonde aan dat 47% van de oude mensen die nog in hun eigen huis wonen en 93% van de mensen in het bejaardentehuis tegen elke vorm van euthanasie zijn "omdat ze niet willen dat hun leven later tegen hun wil door anderen beëindigd wordt."
Ik sluit mijn verhaal af met een citaat van de schrijfster Andreas Burnier: "Het gif van de nationaal-socialistische ideologie blijkt diep in ons collectieve bewustzijn te zijn doorgedrongen... veertig jaar na Hitler is het geenszins gemakkelijk voor de tegenstanders om uit te leggen wat hun bezwaren zijn tegen de engeltjesmakers en de dogooders die met de injectienaald maar al te graag hun medemens uit het aardse lijden willen verlossen. Dat ernstig zieke, maar nog aan het leven hechtende bejaarden door angst bevangen worden als zij naar het ziekenhuis moeten (zeker een ziekenhuis waarvan bekend is dat er bevlogen euthanasiasten rondlopen), wordt afgedaan als lachwekkende muizenissen van kennelijk ook geestelijk niet meer geheel gezonde oude van dagen."
Bronnen