De Fabel van de illegaal 56, januari/februari 2003
Auteur: Jan Tas
Op 11 november 2002 werd in Vught een "campus" geopend voor alleenstaande minderjarige vluchtelingen (ama's). Daar heerst het regime van een jeugdgevangenis en alles is er gericht op de segregatie en deportatie van jonge vluchtelingen. Het kamp is de zoveelste keiharde maatregel tegen ama's.
Tot anderhalf jaar geleden mochten afgewezen ama's officieel tot hun 18de verjaardag in de asielopvang blijven. In mei 2001 bepaalde de toenmalige staatssecretaris van Justitie Kalsbeek echter in een beleidsnota dat ook ama's van onder de 18 naar hun land van herkomst gedeporteerd mochten worden als daar "naar plaatselijke maatstaven adequate opvang" is. In landen als Angola en Sierra Leone, die volkomen vernietigd zijn door oorlog en vol liggen met landmijnen, mogen ama's blij zijn als ze voldoende te eten krijgen en een dak boven hun hoofd hebben. Vluchtredenen doen er kennelijk ook niet meer toe, want van Kalsbeek mocht nog slechts 20 procent van de ama's in Nederland blijven. Inmiddels is dat zelfs verlaagd tot 10 procent.1 Zo zei men "aanzuigende werking" tegen te willen gaan. Om afgewezen ama's daadwerkelijk te kunnen deporteren worden er ook allerlei maatregelen genomen. Zo werden in mei 2002 in overleg met plaatselijke autoriteiten de eerste ama's naar Angola en Guinee gedeporteerd. Ook zijn er afspraken gemaakt met China over het "terugnemen" van jonge vluchtelingen zonder papieren. Er komen ook Chinese taalexperts om te kunnen vaststellen of de te deporteren jongeren wel 'echt' Chinees zijn.2
In haar nota stelde Kalsbeek ook dat men ama's alle hoop op een verblijfsvergunning moest ontnemen via "terugkeeronderwijs" en dat verreweg de meeste ama's niet meer mochten integreren. Daartoe moesten er deportatiecampussen komen. Het nieuwe keiharde beleid werd door sommigen zo enthousiast ontvangen dat men alvast op eigen initiatief aan de slag ging. Het Dollard College in Winschoten begon bijvoorbeeld al in augustus 2001 met "terugkeeronderwijs", liever gezegd: segregatie-onderwijs. Directeur Zweers wil proberen bij ama's "elke gedachte aan integratie te vermijden", omdat ze toch "vrijwillig vertrekken" of gedeporteerd worden als ze 18 worden. "Dus geen uitgebreide lessen Nederlands en maatschappijleer meer voor deze jongeren", zegt Zweers, maar "daarvoor willen we Engels geven, lessen administratief boekhouden en techniek". Het nieuwe beleid wordt nu al als een succes gezien. In juni 2002 vluchtte ruim één derde minder ama's naar Nederland dan in juni 2001. "We zijn er blij mee. Het gaat toch om kinderen", aldus een verheugde Justitie-woordvoerster.2
Stemmingmakerij
In een poging het harde regime te rechtvaardigen doet men alsof ama's geen "echte vluchtelingen" zijn. Neem Jan Willem de Jonge, de algemeen directeur van stichting Valentijn, een opvanginstelling en school voor ama's. Nog voor de nota uitkwam zei hij in een pleidooi voor een hard campussysteem: "Het thuisfront heeft niet zelden grote sommen geld geïnvesteerd in de migratie naar het westen in de veronderstelling dat zich dat dubbel en dwars zou terugverdienen".3
Vaak wordt gedaan alsof ama's uit hele wereld naar Nederland komen om van "de goede voorzieningen" te genieten. Op 2 juli 2002 verscheen er bijvoorbeeld in De Volkskrant een artikel met de suggestieve titel: "Angolese jongeren zien Nederland als paradijs". Daarin beweerde journalist Moleman: "De Boeing 747 van Linhas Aereas de Angola moet regelmatig goed zijn gevuld met 'Hollandgangers'". Volgens hem moest vluchten net zoiets zijn als op vakantie gaan, want "wie circa 4.000 dollar betaalt kan bij de smokkelorganisatie een geheel verzorgde reis kopen". Over Angola, een land dat nota bene al 40 jaar in oorlog is, schrijft hij: "De meeste Angolezen in Nederland zijn overigens niet gevlucht voor de burgeroorlog. Het zijn economische migranten, op zoek naar een betere toekomst".4 Dat zou ook bevestigd worden door de "Angola-kenner" van het COA die, "zich baserend op jarenlange ervaring in de ontwikkelingssector", meent: "Het zijn geen arme vluchtelingen uit het binnenland. Deze jongeren weten dat ze, eenmaal in Nederland toegelaten, met overheidssteun een goede opleiding kunnen volgen."
Campus? Kamp dus!
Wegens de afgelegen ligging heeft de overheid het dorp Vught altijd uitermate geschikt geacht voor instellingen die mensen buiten de maatschappij moeten houden. Vroeger waren er de kampen voor joden, Molukkers en vluchtelingen. Later vestigde men er de strengst beveiligde gevangenis van Nederland en een psychiatrische inrichting. Nu is daar dus de eerste experimentele "ama-campus" bij gekomen. Het kamp wordt door het COA beheerd en is uniek in Europa. Het is bedoeld om 15 tot 18-jarige ama's in anderhalf jaar tijd te dwingen tot "vrijwillige terugkeer". Om te voorkomen dat ze integreren worden ze totaal geïsoleerd. Het regime is afgekeken van Glenn Mills, een heropvoedings- en conditioneringsgevangenis voor jongeren.5 Het kamp zou oorspronkelijk in Wageningen komen. Maar die gemeente wees het kamp af vanwege het gesloten karakter ervan. In een brief aan het COA vergeleek Wageningen het met een interneringskamp.
Er kunnen 360 ama's in het kamp. Die moeten verplicht een streng dagprogramma volgen tussen 6:30 en 22:30 uur, als de lichten uitgaan. Het programma bestaat uit onderwijs, sport, recreatie en corvee. In tegenstelling tot hun Nederlandse leeftijdgenoten mogen ama's niet zelf beslissen of ze bijvoorbeeld alcohol willen drinken. Alcohol en drugs zijn namelijk verboden. En behalve in de bioscoop, de soos en de kantine zijn jongens en meiden overal strikt gescheiden. Wettelijk mogen ama's niet gevangen worden gehouden, en dus wordt het kamp "gesloten" genoemd. De ama's mogen vertrekken, maar dan krijgen ze geen opvang en leefgeld meer. Veel keus hebben ze dus niet. Bezoek is ook slechts beperkt mogelijk. Even het kamp uit kan wel, maar dan alleen met een door de leiding goedgekeurde reden. Veel kunnen ze buiten het kamp overigens niet doen, want ze hebben geen geld. De ama's krijgen slechts 11 euro zakgeld per week. Daarvan wordt een derde uitbetaald in de vorm van bonnen die alleen in het kamp geldig zijn. De rest krijgen ze pas bij "terugkeer" naar het land van herkomst.
Sinterklaas
Om integratie tegen te gaan is de voertaal in het kamp Engels. Al het onderwijs, de kennismaking met diverse vakken en beroepen, is gericht op "vrijwillige terugkeer". Zo gaat maatschappijleer bijvoorbeeld over het land van herkomst. Ook muziek, nieuws en cultuur uit "eigen land" krijgen veel aandacht. Het gaat zelfs zover dat de toegang geweigerd werd aan als Sinterklaas verklede jongeren uit de buurt die snoep kwamen brengen. Sinterklaas is namelijk "een typisch Nederlands feest". En "bovendien zouden ze, de ama's, niet weten wat hen overkomt; ze willen vooral rust", aldus de uiterst paternalistische kampleiding.6
Bij aankomst in het kamp moeten de ama's onderaan de ladder beginnen, en worden ze "rookie" (rekruut) genoemd. Ze moeten met 7 anderen in een groep samen eten, slapen en werken. De ama's kunnen zowel individueel als in groepsverband punten verdienen. Op tijd naar bed gaan levert bijvoorbeeld een punt op. De verdiende punten geven recht op privileges, zoals het bezoeken van de kampbioscoop, de soos of de kantine. Voor "fouten" worden echter punten afgetrokken en verliezen ze die privileges weer. Met voldoende punten klimmen ama's in de hiërarchie en worden ze "senior". Die hebben meer privileges. "Senioren" hoeven bijvoorbeeld hun kamer 'slechts' met 3 anderen te delen. Bij hun uitzetting krijgen de ama's uiteindelijk een map mee met een opsomming van hun "prestaties".7 Volgens de plannen moesten de ama's ook uniformen dragen opdat hun plek in de hiërarchie voor iedereen direct duidelijk zou zijn. "Rookies" zouden groene en "senioren" rode pakken moeten dragen. Vanwege de kritiek zijn de uniformen uiteindelijk niet verplicht gesteld. De kampleiding verwacht echter dat de jongeren ze toch wel zullen dragen, want "vaak hebben ze niet meer dan wat ze aanhebben".
Apen
De landelijke ama-raad voorspelde dat het kamp jongeren tot zelfmoord zou drijven omdat veel ama's getraumatiseerd zijn of eerder in het land van herkomst in de gevangenis hebben gezeten.8 In die raad zitten 40 ama's die de situatie van de ama's willen veranderen. Ze willen dat er mét hen in plaats van over hen gesproken wordt. Uit een onderzoek van de Utrechtse universiteit blijkt dat ama's "grote weerzin" tegen het kamp hebben. Ze zien het als "een gevangenis, waar mensen worden behandeld als criminelen en opgesloten als apen". Verder blijkt dat er zo'n afschrikwekkend effect van het kamp uitgaat dat zelfs ama's met een verblijfsvergunning bang zijn om er naar toe te worden gestuurd.8 De eerste groep kampbewoners bestond uit 12 ama's die net in Nederland waren gearriveerd. Dat zegt veel over de kans die ze hebben op een verblijfsvergunning. Zeven ama's gingen er binnen een week weer vandoor. Het is wrang dat ze ook in Nederland weer moeten vluchten. Inmiddels zijn er 5 door de politie opgespoord. Volgens het COA blijven de overige 2 wel in de asielprocedure als zij zich bij de vreemdelingenpolitie melden, maar zijn ze verder uitgesloten van opvang.5
De Stichting Alleenstaande Minderjarige Asielzoekers Humanitas (SAMAH), die opkomt voor vluchtelingen tussen de 12 en 23 jaar, heeft ook kritiek op het kamp. Volgens woordvoerster Nathalie Boerebach is het regime in strijd met de rechten van het kind. "Dit is in Nederland nog nooit eerder vertoond en ik heb al mensen vergelijkingen horen maken met de gevangenis op Cuba waar verdachten van al-Qaeda worden vastgehouden." 8 Toch heeft SAMAH "haar diensten aangeboden bij het opzetten van een eventuele ama-campus, of een andere vorm waarin de terugkeer van jongeren gerealiseerd zal gaan worden".5 Volgens de stichting "hoeft terugkeer niet noodzakelijk in strijd te zijn met de belangen van een jongere. Hierbij moet men dan wel kijken naar de voorwaarden waaronder dit gebeurt, de faciliteiten in het land van herkomst, en zover mogelijk de wensen van de jongere zelf". SAMAH wil graag meedraaien in het kamp om misstanden te kunnen signaleren, en om die dan van binnenuit te kunnen veranderen. Maar zo'n opsluitings- en segregatiebeleid is nauwelijks te verzachten. Men kan het alleen bestrijden en afschaffen. SAMAH's aanwezigheid stelt de overheid wel in staat om het imago van het deportatieregime op te poetsen.
Zelfmoord
Begin oktober 2002 meldde SAMAH dat ama's steeds vaker zelfmoord pleegden nadat Justitie twee weken daarvoor bekend had gemaakt dat men afgewezen vluchtelingen nog actiever uit ging zetten. Voorheen werden velen nog op straat gedumpt. Die beleidswijziging treft ook alle ama's vanaf 18 jaar. En dat zorgt begrijpelijkerwijs voor veel stress, en zelfs zelfmoordpogingen. Zo heeft begin oktober in Zwolle een jongen uit Guinee op zijn 18de verjaardag zelfmoord gepleegd. In september hadden ook al een jongen in Deelen en een jonge vrouw in Den Haag zelfmoord gepleegd nadat ze 18 waren geworden.9 En daar blijft het waarschijnlijk niet bij. Diverse ama-begeleiders en scholen melden dat veel ama's van bijna 18 hun afwijzing met grote angst afwachten, en dat een aantal van hen al heeft aangekondigd in dat geval zelfmoord te zullen plegen.
Afgewezen ama's worden op straat gezet als Justitie ze niet kan deporteren. Ook kindgezinnen worden zonder meer gedumpt, zoals jonge moeders met kinderen of broers en zussen. Zodra de oudste 18 is, worden ze allemaal op straat gegooid.1 Daar worden veel ama's "de criminaliteit" in gedwongen. Meiden komen vaak gedwongen in de prostitutie terecht. Ook "verdwijnen" veel ama's terwijl ze nog in de procedure zitten. Zo zijn er momenteel 156 "verdwenen" ama's geregistreerd. Justitie gaat zelfs uit van 400.11 Veel ama's "verdwijnen" namelijk voordat de IND al hun gegevens heeft geregistreerd. Ze worden door mensensmokkelaars ontvoerd uit asielzoekerscentra.10 Zowel de IND, het COA als de voogdij-instelling Nidos doen alsof hun neus bloedt. "Cijfers hebben we niet, maar bekend is dat een aantal minderjarigen naar familie in Engeland, de VS of een ander land gaat", beweert COA-woordvoerder Slaager. Vooral uit het opvangcentrum Crailo "verdwijnen" veel ama's, sinds begin 2001 al meer dan 20. Het centrum ligt op een afgelegen plaats langs de snelweg. Daar is het erg makkelijk om iemand te laten "verdwijnen".
Noten