De Fabel van de illegaal 63, maart/april 2004

Auteur: Eric Krebbers en Inge van de Velde

In een aantal West-Europese landen woedt een discussie over hoofddoeken en sluiers. Als het aan de conservatieven ligt, worden ze verboden op school. Liberalen keren zich meestal tegen alle religieuze uitingen. Verzet tegen zo'n verbod komt vooral van de islamitische fundamentalisten. Maar wat motiveert de draagsters zelf? En wat betekent het conflict voor radicaal-links?

Vanwege de strikte scheiding tussen kerk en staat zijn hoofddoeken op Franse scholen officieel verboden wanneer ze vergezeld gaan van "religieuze bekeringsdrift of provocaties". Dat bleken echter te onduidelijke criteria. In oktober 2003 ontstond veel ophef nadat in Aubersvilliers twee meisjes van school werden gestuurd omdat ze weigerden hun hoofddoeken af te doen. Een speciaal opgerichte onderzoekscommissie onder leiding van Bernard Stasi stelde in december voor om alle religieuze tekens op scholen rigoureus te verbieden. President Chirac kondigde daarop aan dat het verbod bij het begin van het komende schooljaar in moest gaan. De socialisten en liberalen stemden er in eerste instantie massaal mee in. Conservatieven en christenen wilden echter alleen hoofddoekjes verbieden. Volgens hen zou de regering zich gedwongen hebben gevoeld om kruizen en keppeltjes eveneens te verbieden. "Dat is laf en beledigend voor de Fransen en hun geschiedenis", meende het uiterst rechtse katholieke parlementslid De Villiers van de Mouvement pour la France.

Christelijk karakter

Ook in Nederland wordt regelmatig gediscussieerd over de hoofddoek en de sluier. Bijvoorbeeld nadat leerlingen met een alles bedekkende burqa werden geweigerd op het Amsterdamse ROC. Maar een gewone hoofddoek wordt over het algemeen wel geaccepteerd. Zo bepaalde de rechter dat een griffier aan de rechtbank best een hoofddoek mag dragen. Eigenlijk zijn het alleen de uiterst rechtse fortuynisten die in het kader van hun anti-islamitische kruistocht consequent ageren tegen hoofddoekjes. Naar aanleiding van het Franse verbod zocht Leefbaar Rotterdam bijvoorbeeld de publiciteit met het voorstel om alle ambtenaren te verbieden religieuze symbolen te dragen.

Hoofddoeken en sluiers staan in meer Europese landen ter discussie. Hoewel scholen zelf aangaven geen problemen te zien, kwamen de regerende Belgische liberalen naar aanleiding van de Franse discussie eveneens met het voorstel van een verbod. Maar daarvoor bestaat in België geen parlementaire meerderheid. In Denemarken wilden conservatieven het personeel in supermarkten verbieden om hoofddoeken te dragen, maar de liberalen wilden daar niet aan. Naar aanleiding van het Franse besluit demonstreerden honderden gesluierde vrouwen bij de Franse ambassade in Kopenhagen.

In Duitsland was een rechtszaak rond een lerares met hoofddoek in de deelstaat Baden-Württemberg aanleiding voor een discussie. Bondspresident Rau vertolkte daar het liberale standpunt. Hij sprak zich uit tegen alle religieuze tekens. Van de minister van Onderwijs van de deelstaat daarentegen mag een hoofddoek niet, maar een non in habijt wel. De Beierse CSU-premier Stoiber was het met haar eens. Volgens hem zou de hoofddoek een politiek symbool zijn, in tegenstelling tot bijvoorbeeld het kruis. "Het kruis is het symbool van onze geschiedenis", zo beweerde hij. "De heer Rau mag onze identiteit als land met een christelijk karakter niet in twijfel trekken." In Engeland lijkt opvallend genoeg niemand een probleem te maken van de hoofddoek.

Staatsgevaarlijk

"Er zijn zonder enige twijfel krachten die proberen de Republiek te destabiliseren en het is de hoogste tijd dat de Republiek reageert", zei de Franse commissievoorzitter Stasi. De hoofddoek zou zowaar staatsgevaarlijk zijn, een symbool van het fundamentalisme en de weigering tot integratie. Maar hoe kunnen een paar miljoen vaak kleurige lapjes stof een staatsbestel bedreigen? Bij zulke ernstige dreigingen zou men eerder militairen en tanks op straat verwachten dan een pleidooi voor een verbod op hoofddoekjes. Het lijkt erop dat "de oorlog tegen terrorisme" en tegen het moslimfundamentalisme letterlijk wordt uitgevochten over de hoofden van vrouwen. Vrouwenlichamen als symbolisch slagveld van de oorlog tussen de Franse regering en moslimgroeperingen. Een oorlog waarbij zoals bij de meeste oorlogen vooral vrouwen het slachtoffer worden. Vrouwen worden namelijk door beide partijen onder druk gezet. Blijven ze hun hoofddoeken dragen, dan worden ze bij de schoolpoort door de security tegengehouden en mogen ze dus van de staat geen opleiding meer volgen. Doen ze hem af, dan wacht hen mogelijk de toorn van de familie en andere moslims.

Tegen de hoofddoeken worden veel flauwekulargumenten ingebracht. In Nederland werd gezegd dat een rechter of ambtenaar met een hoofddoek niet objectief zou kunnen zijn. Maar het gaat toch niet om iemands uiterlijk? En is een zogenaamd neutraal uiterlijk dan wel een garantie voor objectiviteit? Een scherpe scheiding tussen kerk en staat bestaat helaas helemaal niet in Nederland. Wat te denken van een troonrede die bijvoorbeeld begint met: "Wij Beatrix, bij de gratie Gods"? In Frankrijk werd beweerd dat hoofddoeken de neutraliteit van het onderwijs in gevaar zouden brengen. Maar hoe kan een hoofddoek inbreuk maken op het lesprogramma van een school? Sowieso zijn lesprogramma's nooit neutraal. Kritiek op het kapitalisme staat bijvoorbeeld nooit op het programma, maar de leerlingen worden wel allemaal klaargestoomd voor het bedrijfsleven. Daarom stelde de publicist Régis Debray voor om ook alle commerciële uitingen van scholen te weren. Zijn rechtse tegenhangers begonnen daarop over Che Guevara T-shirts. Overigens, wanneer men werkelijk iets wil doen aan de vele concrete dagelijkse problemen op Franse scholen in arme wijken, zoals bijvoorbeeld geweld en drugs dealen, dan helpt het geen zier om hoofddoekjes te verbieden. Gehoofddoekte meiden maken zich daar immers zelden schuldig aan. Overigens werd er voordat de islam zich aandiende in de meeste West-Europese landen nauwelijks een probleem gemaakt van religieuze symboliek op openbare plaatsen. Wat te denken van de hoedjes van de gereformeerden?

De joden

De belangrijkste georganiseerde tegenstanders van het Franse verbod zijn extreem-rechts. De grootste tegendemonstratie werd georganiseerd door de antisemiet Mohammed Latrèche, oprichter en voorzitter van de Parti des Musulmans de France (PMF). Deze moslimfundamentalist heeft er geen moeite mee om samen te werken met de beruchte holocaustontkenner Serge Thion. Veel moslimfundamentalisten menen dat "de joden" achter de wet zitten. Die zouden zo de islam willen verzwakken. Dat heeft Latrèche ook weer beweerd op de demonstratie. Ook het Front National is tegen het verbod. Sluiers maken de tegenstandsters zichtbaar, vindt men daar. En die zijn zo makkelijker uit te sluiten door de 'echte Fransen'. Het is die uitsluiting van vrouwen via de hoofddoek, ook door moslims, die de gedreven Frans-Iraanse feministe Chahdorrt Djavann - verklaard voorstander van een verbod - juist verleidde tot de wat gechargeerde vergelijking "De sluier is de gele ster van de vrouw".

Terwijl politici, opiniemakers en religieuzen felle debatten uitvechten, hebben vrouwen zo hun eigen redenen om hoofddoeken te dragen. Een flinke groep oudere vrouwen draagt hem puur uit gewoonte. Sommige jongere meiden in Frankrijk willen aandacht trekken en op school met hun hoofddoek provoceren, juist omdat dat wettelijk niet mag. Meer inhoudelijk is het argument van de bescherming die de hoofddoek zou bieden tegen lastige mannen, seksuele intimidatie en geweld. Onbedekt vrouwenhaar zou dat namelijk allemaal bij mannen uitlokken. Maar deze redenering maakt vrouwen zelf verantwoordelijk voor intimidatie en seksueel geweld, en bovendien kunnen vrouwen zich ook beschermen via de wet of bijvoorbeeld karate. Een ander argument is dat gesluierde vrouwen heel feministisch zouden weigeren beoordeeld te worden op hun fysieke uiterlijk. In tegenspraak daarmee is dat veel gehoofddoekte vrouwen zich wel degelijk opmaken, en dat hun "feministische" sluieralternatief 'toevallig' precies dat is wat de voormannen van de islam van hen verlangen.

Sleutel

Serieuzer is het argument dat meiden hoofddoeken gebruiken als sleutel, om de deur uit te mogen. Met hun hoofddoek overtuigen ze hun ouders van hun 'zedigheid'. Ze mogen dan werken of hoger onderwijs volgen en hoeven niet direct te trouwen. Het is een soort gekooide emancipatie, die - anders dan het radicale feminisme - vooral gericht is op carrière maken. Achter gesloten deuren vertelden veel moslimmeiden aan de commissie Stasi dat ze thuis onder immense druk stonden om zich buitenshuis goed te gedragen. In dit geval moet de hoofddoek dus vooral bescherming bieden tegen de dreigende agressie van de familie, van vaders en broers die vaak menen te moeten waken over de 'zedigheid' van hun dochters en zussen.

Ook gaan steeds meer jonge vrouwen hoofddoeken dragen nadat ze betrokken zijn geraakt bij actieve moslimkringen, via internet of op school. Zo verdubbelt nu bijvoorbeeld jaarlijks het aantal leerlingen met een hoofddoek aan de Hogeschool van Amsterdam. Ze voelen een "innerlijke drang", zeggen ze, en willen zich uit vrije wil "onderwerpen aan Allah". Hun islam is vaak veel politieker dan dat van hun ouders. De politieke islam, of het moslimfundamentalisme, groeit wereldwijd heel snel. In Turkije liepen 30 jaar geleden alleen vrouwen op het platteland nog met hoofdbedekking. Inmiddels draagt tweederde van de Turkse vrouwen weer een hoofddoek, vaak onder druk vanuit fundamentalistische moskeeën. In het algemeen is er onder invloed van het opkomende fundamentalisme meer en meer een sfeer ontstaan onder moslims dat hoofddoeken wenselijk en normaal zijn.

Draagbare gevangenis

Er zijn echter ook vrouwen die zeggen een hoofddoek te zijn gaan dragen uit protest tegen de dagelijkse discriminatie en uitsluiting die ze in West-Europa meemaken. Die vrouwen keren zich af van het "autochtone" deel van de maatschappij. Ze weigeren zichzelf echter als slachtoffer te zien en dragen de hoofddoek als een symbool van hun vrijheid. Maar dat is onbegrijpelijk voor feministen afkomstig uit landen waar het moslimfundamentalisme dominant aanwezig is. Die hebben alleen negatieve ervaringen met hoofddoeken en sluiers. Djavann spreekt zelfs van een "draagbare gevangenis". Tien jaar lang was ze in Iran verplicht om de sluier te dragen. "Het was de sluier of de dood", zegt ze.

Niet voor niets wordt het demonstratief afleggen van haar hoofddoek door de Egyptische Huda Shaarawi in 1923 gezien als het begin van de strijd voor vrouwenbevrijding in de moslimlanden. In 1979 demonstreerden in Iran nog tienduizenden vrouwen met gevaar voor eigen leven tegen de sluierdwang. En in januari 2003 legden feministen en hun sympathisanten in datzelfde land halfverbrande hoofddoeken op centrale pleinen, waarna er heftige gevechten uitbraken met de politie en paramilitairen. Fundamentalisten schuiven vaak vrouwen naar voren die zeggen zelf graag hoofddoeken te willen dragen. Zo proberen ze de vrouwenbeweging te ondermijnen. Ook vindt er in landen als Iran, Egypte, Turkije, Afghanistan en Pakistan dagelijks veel geweld plaats tegen vrouwen die zich uitspreken tegen onder meer verplichte hoofddoeken.

Het formuleren van een feministische kritiek op de motieven voor het gebruik van hoofddoeken is belangrijk, maar radicaal-links moet niet meedoen aan het onder druk zetten van vrouwen. Het moet een volkomen vrije keuze zijn om een hoofddoek te dragen. In die zin hadden de vrouwen die op 26 januari in Den Haag demonstreerden tegen het aanstaande Franse verbod volkomen gelijk toen ze "Baas op eigen hoofd" scandeerden. Het is beter om te strijden tegen de moslimfundamentalisten en westerse staten die het conflict over de hoofddoeken bewust op de spits drijven. Radicaal-links moet zich niet laten verleiden tot deelname aan die oorlog, maar zich inzetten voor de wereldwijde volledige gelijkberechtiging en bevrijding van vrouwen.

Terug