De Fabel van de illegaal 71/72, zomer 2005

Auteur: Jeroen Breekveldt en Eric Krebbers

"Vergrijzing" lievelingsbegrip rechtse beleidsmakers

Om allerlei verslechterende maatregelen te verkopen, komen rechtse beleidsmakers en opiniemakers steeds vaker aanzetten met het modebegrip "vergrijzing". Er zou langer doorgewerkt moeten worden, vrouwen zouden meer kinderen moeten krijgen, de toegang tot de gezondheidszorg en sociale zekerheid zou beperkt moeten worden en bruikbare arbeidsmigranten zouden slechts tijdelijk toegelaten moeten worden. Er zou vanwege "de vergrijzing" allemaal geen ontkomen aan zijn.

Eind jaren 40 kende Nederland een geboortegolfje en vanaf 2010 gaat die generatie met pensioen. Vanaf de jaren 70 worden er minder kinderen geboren. Deze twee feiten zorgen volgens demografen en beleidsmakers voor "de vergrijzing". De "dramatische groei" van het aantal AOW-ers zou het nog werkende deel van de bevolking zwaar gaan belasten. Men spreekt daarom wel van een "demografische tijdbom" waarbij "de solidariteit tussen de generaties" op het spel zou staan omdat de jongere generatie niet zou willen "opdraaien" voor de oudere.

Meer werken

Om ondanks de vergrijzingsgolf het hoofd boven water te kunnen houden zou de BV Nederland meer geld moeten gaan verdienen en tegelijk fors moeten gaan besparen. Werknemers zouden harder en meer moeten gaan werken tegen hetzelfde loon, en ook na hun 65-ste door moeten gaan. Ook wil men zoveel mogelijk arbeidsongeschikten en huisvrouwen alsnog de arbeidsmarkt op jagen. Alle werknemers zouden verder "zelf hun broek moeten ophouden" en veel minder een beroep moeten mogen doen op de sociale zekerheid.

Ook de gezondheidszorg zou "gemoderniseerd" moeten worden. Anders zouden de ouderen straks een te groot deel van het zorgbudget opsouperen en dat zou "de solidariteit" tussen jong en oud, en tussen gezond en ziek, maar onder druk zetten. Volgens de beleidsmakers moeten er daarom voortaan "strengere voorwaarden" verbonden worden aan het gebruik van de gezondheidszorg. Volgens Han van Dijk van het onderzoeksbureau Prismant zal het pakket aan zorg de komende jaren ook moeten krimpen. "Er moet meer beroep worden gedaan op de zelfredzaamheid van mensen en op hulp van buren of familie."(1) Zo gebruiken beleidsmakers het begrip "vergrijzing" als zweep om "moderniseringen" door te kunnen voeren die de BV Nederland toch al nodig had om de winsten te kunnen verhogen en te kunnen blijven concurreren met andere landen.

Meer werknemers

Ook zou de BV Nederland meer werknemers nodig hebben om geld te verdienen voor al die ouderen. Over welke bevolkingspolitieke maatregelen daartoe precies ingezet moeten worden verschillen allerlei beleidsmakers, demografen en opiniemakers van mening. In liberale en sociaal-democratische hoek pleit men er tegenwoordig voor om jonge goed opgeleide arbeidsmigranten tijdelijke werkvergunningen te geven. "We" moeten daar "rationeel, vanuit een kosten-batenanalyse voor de ontvangende samenleving, naar kijken", zegt PvdA-leider Wouter Bos bijvoorbeeld.(2) Een bijkomend kostenvoordeel is dat de BV Nederland die "gastarbeiders" niet hoeft op te leiden en dat ze na gebruik niet in de AOW belanden. Om uitsluitend de gewenste "nuttige" werknemers binnen te kunnen laten, wordt er keihard gewerkt aan de perfectionering van de migratiebeheersing. Nieuwe repressieve maatregelen worden begeleid met een racistische hetze tegen "allochtonen", waarbij men er wel voor tracht te waken daarin te ver door te schieten en zo "nuttige" arbeidsmigranten af te schrikken.

In meer conservatieve kringen wil men helemaal geen arbeidsmigranten meer toelaten, zelfs niet op tijdelijke basis. Daar gaat men "de vergrijzing" liever te lijf met blanke baby's. Steeds meer Europese staten geven de voorkeur aan zulke "inheemse groei" boven "gekleurde groei", aldus demograaf Harry van Dalen.(3) Daar zijn volgens hem "redelijke verklaringen" voor te geven, zoals "de behoefte om de identiteit van een land te waarborgen. Wanneer teveel immigranten de verhoudingen fundamenteel zouden wijzigen, dan sterft een land uit."

Conservatieven willen vrouwen ertoe aanzetten om eerder en meer kinderen te krijgen, onder meer via een verhoging van de kinderbijslag. Ook wil men meer crèches opzetten, waardoor buitenshuis werkende vrouwen sneller kinderen zullen nemen. Men wil de vrouwen liever niet onttrekken aan de arbeidsmarkt, ook al staat het gezinsdenken in deze kringen centraal. Wel hopen sommigen dat in tijden van werkloosheid eerst de vrouwen ontslagen worden, omdat thuis zittende werkloze mannen over het algemeen geen kinderen zouden willen en werkeloze vrouwen juist wel. Verder wil men de voortplantingstechnieken perfectioneren die kinderloze echtparen toch aan nageslacht kunnen helpen en sommige niet-christelijke conservatieven zijn zelfs bereid lesbische paren daar toegang tot te geven. Kortom, een heel arsenaal aan bevolkingspolitieke maatregelen, gericht op het beheersen van de mobiliteit van migranten en vluchtelingen, en op het manipuleren van vrouwen en vrouwenlichamen om meer baby's te produceren.

Minder ouderen?

Mede door het schikbeeld van "de vergrijzing" worden ouderen door beleidsmakers steeds vaker als maatschappelijk probleem afgeschilderd. Er verschijnen berekeningen over het grote aantal nieuwe dure aanleunwoningen en bejaardentehuizen dat nodig zou zijn, en zelfs over nieuwe recreatieterreinen die overal voor hen aangelegd worden en over groeiende files doordat bejaarden tegenwoordig mobieler zijn. Bejaarden zijn in de ogen van veel mensen tot lastige figuranten geworden in de samenleving. Ze zouden teveel aandacht vragen en in de rij bij de kassa in de supermarkt de zaak maar onnodig ophouden. Jonge mensen lijken de maatstaf geworden. Veel ouderen zijn echter best tevreden met hun leven, voelen zich nuttig en redden zich prima. Anderen beginnen zichzelf echter als een probleem te beschouwen, omdat hen dagelijks wordt aangepraat dat ze niet "nuttig" meer zouden zijn. Tegelijkertijd wordt euthanasie steeds verder geliberaliseerd en wordt er regelmatig een connectie gelegd tussen "vergrijzing" en dementie, inmiddels ook al een grond voor euthanasie. Dat kan een dodelijke cocktail opleveren.

"Vergrijzing" wordt dus gepresenteerd als een vaststaand en onafwendbaar probleem. Iedereen zou kunnen narekenen dat er de komende jaren verhoudingsgewijs steeds meer mensen ouder dan 65 zullen zijn. Maar wie kennis neemt van voorspellingen die in jaren 60 gemaakt werden over de huidige bevolkingsgrootte - 30 miljoen -, weet dat het vaak om niet meer gaat dan twijfelachtige toekomstprojecties op basis van actuele trends. De pensioenleeftijd is vroeger op 65 jaar vastgesteld omdat dat in buurt lag van de gemiddelde leeftijd waarop arbeiders "op" waren en stierven. Zo hoefde er relatief weinig geld uitgekeerd te worden. De levensverwachting is sindsdien flink toegenomen. Nu klinkt de roep om de pensioenleeftijd naar 67 op te trekken. Zo wil men de "vergrijzing" met een pennenstreek verminderen. Het vaststaande probleem blijkt uiteindelijk dus niet veel meer dan een kwestie van definitie, waarbij de vraag centraal staat wie er nog "productief" gemaakt mag worden.

Politiek begrip

"Vergrijzing" is geen wetenschappelijk, maar een politiek begrip dat deel uitmaakt van een ideologische constructie om rechtse maatregelen door te kunnen drukken. Het richt de aandacht eenzijdig op wat ouderen de BV Nederland zouden kosten. Dat er logischerwijs een relatieve daling van bijvoorbeeld kosten voor kinderopvang en onderwijs tegenover staan, wordt zelden benoemd. Ook is het maar de vraag of de BV Nederland uiteindelijk niet met minder inwoners en personeel toe zou kunnen. De welvaart van een land wordt immers niet bepaald door de grootte van de bevolking.

Het probleem met alle redeneringen rond "de vergrijzing" is dat het economisch systeem nooit ter discussie wordt gesteld, en dat men uitsluitend met maatregelen komt die de mensen voor het systeem geschikt moeten maken. In een democratie zou de bestaande bevolking centraal staan en zou die zelf een passend economisch systeem bedenken. Een systeem waarin mensen niet langer onderwerp zijn van berekeningen en niet meer ingedeeld worden in "productief" en "onproductief". Een systeem waarin ieder mens, jong of oud, gezond of ziek, gelijk gewaardeerd wordt. Om die zo gevreesde "vergrijzing" op te vangen is niet meer nodig dan een eerlijker verdeling van de welvaart en de zorgtaken. De BV Nederland is zo absurd rijk dat dat geen enkel probleem mag vormen. Zelfs zonder revolutionaire herverdelingsplannen betekent dat wellicht niet meer dan dat de rijke middenklasse een keertje per jaar minder op vakantie kan gaan. Daarbij kan het zeker geen kwaad als oudere mensen meer betrokken zouden worden bij de rest van de samenleving, en als de manier van werken gezonder zou worden, zodat mensen langer actief mee kunnen doen.

Terug