Laat-pluralisme en geheimen

“Van der Plas wil niets zeggen over betrokkenheid bij regeringsplannen. De BBB-leider laat in het midden of ze het uitwerken van de plannen helemaal aan het nieuwe kabinet wil overlaten”, aldus de NOS. “Wij houden onze zaken gewoon lekker intern”, zegt ze. Wat Van der Plas hier doet, is simpelweg het uitkleden van de democratie. In een democratie moet je weten wie verantwoordelijk is voor bepaalde keuzes. In een autocratie verhul je dat. Maar in de politiek van de laatste jaren is het niet écht nieuw.

Openbare toegang tot informatie is noodzakelijk om de rechten van burgers te beschermen. Om de overheid te controleren moet je als burger: 1) weten wat de overheid doet; 2) weten wie voor dat beleid verantwoordelijk is. Zoals ook staat in de Memorie bij de Wet Open Overheid:

Geheim beleid is daarom per definitie ondemocratisch beleid. Als je als overheidsinstantie geheim beleid mag voeren waarvoor je geen verantwoording hoeft af te leggen, is er niets dat je weerhoudt om je eigen macht na te streven. Een geheime politie is zo altijd dictatoriaal.

Een systeem van pluralisme, met verschillende machtszuilen in de samenleving met eigen belangen, hoort die openbaarheid ook te beschermen. Immers is geen enkele partij gegarandeerd aan de macht, dus moeten ze voorzichtig omgaan met (hun) grondrechten.

In een pluralistische samenleving als Nederland maakte het (tot voor kort) niet zo heel veel uit wie nu precies in het kabinet zat en wie niet. Ja, op de nuances zijn er grote verschillen, maar tot recent poogde politiek Den Haag alle partijen “aan boord” te houden.

Dat betekent dat de openheid tot nu toe niet te danken is geweest aan wetgeving of “morele overtuiging”, maar aan een substantiële tegenmacht die die openheid stilzwijgend (en soms openlijk) kon afdwingen. Toch zitten er twee weeffouten in pluralisme, waar we nu last van krijgen.

Allereerst strekt de bescherming van pluralisme (en dus van openbaarheid) alleen uit tot de belangen van de machtige zuilen. Bedrijven, overheidsinstellingen, ngo’s, vakbonden… Die konden rekenen op de bescherming van ‘hun’ zuil, en daarmee op de bescherming van pluralisme.

Hoe anders is de ervaring van vluchtelingen, moslims, dak- en thuisloze mensen, en mensen die een beroep doen op een uitkering of toeslagen. Zij vallen grotendeels buiten de bescherming van het pluralisme, en hebben daarmee te maken met de grootste mensenrechtenschendingen.

Vluchtelingen worden maandenlang mishandeld in een “handhavings- en toezichtslocatie” in Heerenveen. De staatssecretaris wil dat soort locaties alleen maar uitbreiden. Hierover is nauwelijks ophef, terwijl een kabinet hierop had moeten vallen.

Of zie hoe in naam van “anti-terrorisme” steeds meer spionage wordt ingezet, in het bijzonder gericht op de Nederlandse moslimgemeenschap. Daar kijkt ook niemand naar om, zolang men maar het idee heeft dat een minderheidsgroep wordt aangepakt.

En natuurlijk het debacle rond de toeslagenouders. Hierop viel het kabinet-Rutte III, en nog steeds zijn de ouders nog niet gecompenseerd. Wel gebruiken veel politici, zoals Pieter Omtzigt, hen als rekwisieten in hun politiek theater.

Dit is simpelweg het gevolg van pluralistische politiek: politici zoeken de weg van de minste weerstand, en als er iemand benadeeld moet worden, dan is het makkelijker om mensen te benadelen die niet zo hard terug kunnen slaan. Ofwel: de trekker-gambiet.

En die trekker-gambiet wordt alleen maar erger naarmate meer macht zich concentreert in de handen van het bedrijfsleven. Steeds meer zaken vallen buiten de bescherming van het pluralisme, en worden dus slachtoffer van onrechtstatelijk handelen.

Palestina-activisten krijgen daar nu hardhandig mee te maken, nu pro-Palestina-activisme niet kan rekenen op de bescherming van een machtsblok, van het pluralisme. Maar ook milieuactivisten komen er steeds vaker achter dat er nog maar één machtsblok is.

Naarmate meer macht in het bedrijfsleven komt te liggen, trekken ook politieke partijen steeds meer naar elkaar toe. Ik kan niet aan de indruk ontsnappen dat GL/PvdA soms meer genegenheid voelt naar de VVD dan naar haar eigen stemmers.

En zo krijgen we ook iemand als “Teflon Mark“, die simpelweg door vragen niet te beantwoorden aan de macht kan blijven. Rutte heeft jarenlang gelogen en dingen selectief onthouden, maar uiteindelijk houdt de politiek hem toch een hand boven het hoofd.

Dat systeem, dat nog tot 2 juli duurt, noem ik “laat-pluralisme”. Het is nog wel een beetje pluralistisch, maar alleen voor de krimpende groep die door de huidige politiek vertegenwoordigd wordt. En laat-pluralisme wordt gekenmerkt door steeds meer geheimhouding en surveillance.

Zo zijn recent de bevoegdheden van de NCTV uitgebreid om burgers te surveilleren. Dat gebeurde eerst in strijd met de wet, en toen men daarachter kwam, is er snel een wettelijke grondslag gecreëerd (in plaats van dat de verantwoordelijken werden gestraft).

Daarnaast verbieden overheden ook steeds meer omwille van vaag omschreven “veiligheid” of “voorkoming van mogelijke wanordelijkheden”, tot grote zorgen van Amnesty. Ook hier zien we dat overheden steeds minder bereid zijn om hun beleid te verantwoorden.

Met de verkiezingswinst van de PVV en het aantreden van het extreem-rechtse kabinet-Wilders is die macht alleen nog maar meer gecentreerd. Wilders heeft geen achterban. BBB, VVD en NSC jagen het bedrijfsleven na. Van laat-pluralisme bewegen we nu naar iets nieuws: monisme.

In monisme zijn er geen onafhankelijke strijdende machtsblokken meer. Er zijn nog wel machtsblokken en belangengeschillen, maar alles vindt plaats in de context van één hiërarchie, met één baas. In monisme ben je óf een vriend van die hiërarchie, óf een vijand.

Dat is een verhouding waar de PVV heel goed in past. De PVV is, zonder ledendemocratie, altijd al monistisch geweest. Wilders heeft altijd gezwegen over wat er zich binnen de partij afspeelt. En heeft dus ook nooit verantwoording hoeven af te leggen.

Van der Plas heeft heel goed door hoe die wind waait. Zelf is ze van het eerste moment onkritisch loyaal aan Wilders. Dáár is vanaf nu de macht te halen. En ze weet ook: hoe minder men weet van wat er afspeelt, hoe minder verantwoordelijkheid ze neemt.

Zo kan het voorkomen dat op 2 juli een nieuw kabinet aantreedt, en dat we eigenlijk nog niet weten wie nu precies het beleid gaan bepalen in dat kabinet. Dat is vanuit democratisch oogpunt onmogelijk, maar het is wel de realiteit waar we in zitten.

Het is onderdeel van een grotere ontwikkeling in de Nederlandse politiek, waarbij macht en verantwoordelijkheid uit elkaar komen te liggen. Waarbij straks de ministers naar boven kunnen wijzen, en de fractievoorzitters zwijgen over “interne zaken”.

En dat is nog maar het begin. Want als Van der Plas hiermee wegkomt, dan kan iedereen in een machtspositie vanaf nu zwijgen. Over schandalen, over wat het beleid überhaupt is… Zoals overigens al wordt toegepast, zo lijkt het. Want, zo tweet politiek verslaggever van RTL Nieuws Floor Bremer: “Gisteren wilde beoogd asielminister Marjolein Faber (PVV) de pers niet te woord staan. En ook vandaag niet”.

In de komende tijd moeten we gaan zien hoe zich dit ontwikkelt, maar dit lijkt een waarschuwing voor de komende kabinetsperiode en de democratie. Waar we juist zouden moeten strijden voor méér machtsverdeling in de samenleving, gaat de tendens de andere kant op.

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als een draadje op Twitter.)