“Links slaagt er niet in te reageren”

Gisteren verscheen in het Gentse studentenblad Schamper het onderstaande interview met Doorbraak-activist Mathijs van de Sande, een Nederlandse filosoof die in Leuven promoveert en er sociale bewegingen bestudeert. Van de Sande sprak met Schamper over de privatiseringsdrang van rechts, de fouten in het privacydebat en de revolutionaire relance.

Om met de deur in huis te vallen: wat vormt nu eigenlijk het bindmiddel voor al die nieuwe sociale bewegingen, zoals Occupy, de Indignado’s en de groepen achter de Arabische Lente?

“Het is best grappig hoe het geheel zich nog steeds aan het voltrekken is, laten we dat niet vergeten. Ik begon aan mijn doctoraat toen de Arabische Lente net aftrapte. Telkens wanneer ik nu denk dat het erop zit, komt er weer iets nieuws boven water, zoals Turkije en Brazilië onlangs. Waar ik vooral in geïnteresseerd ben, is hoe in de verschillende bewegingen een vorm van politiek handelen aanwezig is. Verschillende elementen komen vaak terug. Allen volgen ze een experimentele benadering van politiek handelen en kiezen ze ervoor, als heterogene groep, de publieke ruimte te bezetten.

Die ruimten zijn niet alleen een middel in de strijd, maar ook vaak een doel op zich — denken we maar aan het Taksim-plein in Turkije. De ruimte dient opnieuw gedefinieerd te worden; nieuwe organisatiestructuren moeten worden opgezet. Structuren die niet louter het bereiken van een doel faciliteren, maar zelf in de spotlight staan. Sceptici grijpen dit snel aan om de beweging van de hand te wijzen. Occupy-vergaderingen draaien vaak om kleine dingen, wie doet de was en wie kookt, maar dat is net waar de beweging in geïnteresseerd is; een voorspiegeling te geven van een maatschappelijke orde waarin plek is voor iedereen.”

Resultaten als je zoekt

Stéphane Hessel, schrijver van Indignez-vous en peetvader van de Indignado’s, overleed in februari jongstleden en de opstoot van links in Europa is al een tijdje aan de gang. Waar blijven de resultaten?

“Dat is het grootste argument van sceptici natuurlijk. Of ze er zijn weet ik niet, maar ze zijn in elk geval moeilijk aan te wijzen. Maar getuigen dit soort bewegingen niet van een andere opvatting van politiek handelen? Een opvatting die niet te vertalen is in termen van uitkomsten; dit is uiteindelijk niet wat ze beogen. Volgens mij is het dus niet correct hen af te rekenen op de korte termijn. Kijk, we zijn gewoon om in de politiek te denken in termen van doel en middel. Maar in realiteit blijkt dat mensen helemaal geen gedefinieerd doel voor ogen hebben wanneer ze beslissen om politiek te handelen! Het doel is onderdeel van het proces zelf.

Maar goed, er zijn wel resultaten als je zoekt. Neem Occupy in de VS; het was tot voor kort ondenkbaar dat een groot deel van de Amerikaanse bevolking de oorzaak van maatschappelijke problemen zou zoeken in inkomensongelijkheid. Dat hele one percent-discours is nu wel aanvaardbaar. Dat is zeker een verdienste van de Occupy-groepen.”

Komen die bewegingen dan binnenkort opdraven met het langverwachte nieuwe verhaal voor links?

“Zo’n verhaal is mogelijk en we zien het langzaamaan opborrelen, maar het hoeft niet uitsluitend van hen te komen. Het goede nieuws is dat we terugkeren naar een politisering rond een aantal thema’s die tot voor kort enkel in managementtermen behandeld werden, ook door links. Dat is een verdienste van de nieuwste sociale bewegingen. Maar goed, we mogen niet te enthousiast zijn — de vraag wat links moet doen wordt al decennia gesteld! (lacht)”

En waar ligt de kiem van al deze bewegingen?

“Dat weet ik niet zo goed. Eén ding viel me op: veel activisten die ik ken en die jaren ervaring kunnen voorleggen in het voeren van actie hadden niet veel met die Occupy-beweging. Een ruime ervaring van politiek activisme lijkt dus geen vereiste. Maar goed, één ding ligt wel aan de wortels van elke groep die actie onderneemt: omstandigheden die ondraaglijk worden voor een grote groep mensen. Dat gaat niet enkel over de vrijheid van meningsuiting en het trotseren van repressieve dictaturen; het sociaal-economische speelt ook mee. De hoogte van de voedselprijzen en het tekort aan inkomen spelen nog steeds een grote rol in de Arabische wereld.”

Een privatisering van al dat los en vast zit

In juni nam u, via een opiniestuk in De Morgen, deel aan het privacydebat. Voor u zit er daar iets fundamenteel fout?

“Eerst en vooral dit: het stuk kwam niet voort uit mijn onderzoekscontext, meer uit een algemeen gevoel van onbehagen. Op dit moment, zeker in Nederland maar ook hier, laten we ons enorm veel afnemen met de crisis als stok achter de deur. Staten doen aan willekeurige vrijheidsbeperking van hun burgers en zelfs van burgers van andere landen, migranten bijvoorbeeld. De manier waarop onschuldige mensen gescreend, gesurveilleerd en zelfs vastgehouden kunnen worden om de meest uiteenlopende redenen boomt in Europa. Het is heel opmerkelijk dat dit allemaal geaccepteerd wordt, louter omdat we ook een economische crisis ervaren.

In wezen is die legitimatie onzin natuurlijk — wat sommige rechts-liberale partijen, zoals de Nederlandse VVD, aan het doen zijn, hebben ze altijd al willen doen. Nu kunnen ze hun agenda er simpelweg met versneld tempo doorheen jassen met een effectiviteit die hen waarschijnlijk zelf verbaast. En links slaagt er niet in te reageren; er is maar één partij in Nederland die de agenda van de VVD nog serieuzer neem dan de VVD zelf en dat is de PvdA! (lacht)

Wat we zien gebeuren, is een privatisering van alles dat los en vast zit. Mijn opiniestuk was een poging anders naar het privacydebat te kijken en het te verbinden met het algemene thema van overprivatisering, iets waar voldoende ‘linkse’ actoren de laatste dertig jaar aan hebben meegewerkt. Iedereen praat over een inbreuk op onze privésfeer, maar waar eigenlijk een inbreuk op wordt gemaakt, is onze publieke sfeer; op de manier waarop wij meningen uitwisselen. Daar zou links zich rond moeten organiseren — zonder te vervallen in een leugenachtig ophemelen van de verzorgingsstaat natuurlijk. Zo bevrijdend is dat niet, hoor, je hele leven in dezelfde fabriek werken.”

Klokkenluiders met sterrenstatus

Even naar de VS: na Assange en Manning kwam Snowden daar in opspraak. Gaat de heisa te ver?

“Kijk, ik vind dat die klokkenluiders iets heel belangrijks doen, daar gaat het me niet over. Ze verdienen alle bewondering voor het risico dat ze lopen, maar wat ze niet doen en wat vervolgens ook niet gebeurt, is politieke of strategische conclusies trekken. Er lijkt geen interesse te zijn om de zaken die aan het licht kwamen te zien als een collectief politiek probleem. Er is iets veel belangrijkers aan de hand dan de overheid die kan zien wat voor porno je ’s nachts op het internet bekijkt! We lopen het risico dat we ons binnenkort, of nu al, zorgen moeten maken over politieke meningen die we vormen in de publieke sfeer die het internet is. De sterrenstatus die mensen als Assange en Snowden wordt toegemeten, vergroot een individualistische blik; er is niks mis met het spel, alleen met de poppetjes. Economisch zien we exact hetzelfde gebeuren na de crisis. Mensen op belangrijke posities zijn misschien wel corrupt, maar het kapitalisme an sich? Neen, daar is toch niks mis mee!”

Accepteren mensen de vrijheidsbeperking uit angst? Krijgen we niet genoeg veiligheid in ruil voor de vrijheid die we opgeven?

“Uit angst, goh neen. Ik denk dat het geaccepteerd wordt omwille van het dominante politieke discours. De termen waarin we over politiek praten worden volledig gedomineerd door rechts, terwijl die uiteraard de belangen van een heel klein deel van de bevolking behartigt. En het gaat niet om de veiligheid, het gaat om de publieke ruimte die we verliezen. Die is meer dan een optelsom van verschillende individuen. En natuurlijk vragen er zich veel mensen af wat er dan eigenlijk verloren gaat. Margaret Thatcher zei al: “There is no such thing as society.” Maar dat is precies het discours waar links geen antwoord op heeft. Dat mensen naar een samenleving kijken en een groep individuen zien, is precies het probleem.”

Werkt de VS als katalysator voor de toenemende beknotting van privacy hier in Europa?

“Vergeet niet dat in de VS de overheid een aantal dingen niet mag doen die de Nederlandse overheid wel mag. We hebben vaak het beeld van de Verenigde Staten als spionagestaat, al zijn ze lang niet de kartrekkers op dat gebied. We kijken allemaal graag over de oceaan naar de imperialistische macht die alles kan en doet, terwijl we onszelf als onschuldige kleine staatjes bestempelen, maar dit is onzin.”

Zijn de nieuwe sociale bewegingen voldoende begaan met privacy?

“Ongetwijfeld! Nu moet ik wel even iets kritisch zeggen over Occupy. Bij velen binnen de beweging leefden sentimenten die neigden naar samenzweringstheorieën. Zelf was ik daar niet erg door gecharmeerd. Ook dat vergroot namelijk het idee dat er geen systematisch probleem is. Samenzweringsdenken is een excuus om niet verder te moeten kijken.”

Hoe ziet de toekomst er voor hen uit? Gaan de groepen nog decennia mee of volgen ze het pad van the angry young men in de jaren 60?

“De Mei ’68-beweging heeft zich naderhand natuurlijk bij het establishment gevoegd, dat klopt. Kijk, ik weet niet of het mogelijk is om een prognose te geven van wat deze bewegingen nog allemaal teweeg zullen brengen. Of het belangrijk is om dat te doen, weet ik ook niet. Ik hoop dat we de komende jaren in de Aziatische wereld ook wat gaan zien bewegen, dat kan ik wel zeggen.

Tezelfdertijd is het zo dat de bewegingen manieren moeten vinden om een zekere continuïteit te geven aan wat ze doen. Dat is heel erg moeilijk en ook een van de euvels die we steevast zien terugkeren. Ze moeten daarnaast ook leren dat ze niet altijd de vertellers van hun eigen verhaal kunnen zijn. En anderen, schrijvers en academici, zullen moeten leren dat het vertellen van het verhaal een taak is die ook vervuld moet worden. Dit is iets dat me heel hard opviel bij Occupy; iedereen in de academische wereld met een links imago leek zich vooral bezig te houden met het bekritiseren van die beweging. Maar hoe kan een politieke beweging succesvol zijn als de verhalenvertellers die net sympathie zouden moeten hebben, kritiek geven als hun enige taak zien?”

Who’s afraid of the big bad brother?

Gaat het hier dan niet meer om hoe universiteiten en hun academici kunnen of willen omgaan met activisme? Hier in Leuven herinnert iedereen zich Barbara van Dyck nog wel – veroordeeld en ontslagen van de Katholieke Universiteit Leuven (KUL) na de heisa rond het aardappelveld in Wetteren. Een duidelijk signaal van hogerop dat politiek activisme niet welkom is?

“Het is op zijn minst opvallend te noemen dat Barbara van Dyck ontslagen is, maar het is even opvallend hoeveel steun ze heeft gekregen van collega’s. Of dat in Nederland ook zou gebeuren, weet ik niet – ik was aangenaam verrast. Wat de KUL stelde, is dat je als wetenschapper, naast je burgerrechten, ook bepaalde verplichtingen naar de wetenschappelijke wereld hebt die soms voorgaan. Dit is ronduit absurd natuurlijk! Ik hou sowieso niet van het woord, maar op het moment dat je zoiets zegt, maak je van burgerrechten een leeg begrip. Ik hou mijn hart vast voor het moment dat wetenschappers, beleidsmakers of militairen zeggen: ‘Ik heb plichten naar mijn medemens toe, maar mijn positie gaat even voor.’ Met zo’n redenering is het ergst denkbare mogelijk.”

Vreest u zelf een moment waarop u in de problemen komt?

“Nou … (aarzelt) Ik heb in de voorgaande jaren veel actie gevoerd en probeer dat nog steeds af en toe te doen. Wat Barbara van Dyck is overkomen – ik ken haar overigens niet persoonlijk – kan velen overkomen. Hetgeen ook precies de reden is voor alle steun die ze gekregen heeft. Iedereen moet zich ervan bewust zijn dat we in deze tijden allemaal het slachtoffer kunnen worden van dit soort dingen. Als je dat risico niet loopt, wil dat alleen maar zeggen dat je te veel over je kant laat gaan.

De autoriteiten, de gerechtelijke macht, de politiemacht en andere instanties werken ook allemaal erg effectief mee aan de privatiseringsdrang van rechts. Kijk naar Groot-Brittannië, hoe studenten daar onderdrukt worden. Demonstraties tegen de privatisering van het hoger onderwijs zorgen ervoor dat vele jonge mensen maandenlang in de bak belanden, vaak op basis van twijfelachtig bewijsmateriaal.”

U bent, samen met andere progressieve mensen aan de universiteit, niet bang dat u uw job op het spel zet?

“Neen, mensen denken er wel bij na maar angst? Men is ongetwijfeld terughoudender geworden, maar dit heeft ook te maken met de academische context tout court waarbinnen het voor velen sowieso al moeilijk is om zich politiek te uiten. Collega’s die met anti-seksisme en vrouwenemancipatie bezig zijn, lijden daar sterk onder, dat zie ik zelf. Die worden wel echt tegengewerkt, ja. Misschien worden sommigen wél bang, hoor – je werk en carrière zijn natuurlijk erg precair. Zeker in de academische wereld waar je zo sterk afhankelijk bent van anderen die je maken of kraken. Je maakt jezelf al snel impopulair als je radicalere posities inneemt.”

Jago Kosolosky