De tragiek van de baanlozen die pleiten voor experimenten met de bijstand

De roep om experimenten met de bijstand groeit, helaas ook onder bijstandsgerechtigden zelf. Door vrijwillig mee te doen aan zulke experimenten hopen veel baanlozen dat hun situatie zal verbeteren. Maar feitelijk zijn de experimenten op bijstandsgerechtigden bedoeld om na te gaan hoe de bijstand goedkoper, de regimes efficiënter, en de weg naar de absolute onderkant van de arbeidsmarkt nog korter gemaakt kan worden. Er wordt gewerkt aan een nieuwe fase in de omgang van het kapitalisme met haar arbeidsreserveleger. En het is in deze rechtse tijden, in de huidige machtsverhoudingen, helaas ondenkbaar dat uit zulke experimenten ook maar iets positiefs kan voortkomen.

Diverse gemeenten willen de Participatiewet gaan ‘fine tunen’ en daarbij uitkeringsgerechtigden als proefkonijn inzetten. Vier van die gemeenten – Groningen, Utrecht, Wageningen en Tilburg – zijn met staatssecretaris Jetta Klijnsma om de tafel gaan zitten om toestemming voor zulke efficiëntieproeven te vragen. Het gaat niet toevallig om vier steden met universiteiten, en die zijn dan ook via allerlei neo-liberale professoren betrokken bij de experimenten. “Eindelijk menselijke proefkonijnen”, hoor je ze al denken.

Het eerste gesprek van Klijnsma met de vier gemeenten heeft in september 2015 plaatsgevonden. Ze heeft hen daarop met “huiswerk” heengezonden. De gemeenten zouden samen één plan moeten opstellen, in plaats van de vier verschillende die toen op tafel lagen. Na wat heen en weer geklets – waarbij het gezamenlijke plan onder de pet bleef – werd onlangs bekend dat er half maart een nieuw gesprek zal zijn, waarbij naar verwachting een definitief ja of nee gegeven zal worden voor een of ander experiment op bijstandsgerechtigden.

Petitie

Onlangs, op 23 februari, heeft Klijnsma aan de Tweede Kamer gemeld dat er twintig gemeenten zijn “die de wet op een zodanige manier menen te kunnen interpreteren dat het verrichten van een tegenprestatie een vrijblijvende aangelegenheid is”. Daar was ze niet van gediend. Dezelfde dag nog werd daarop zeer teleurgesteld gereageerd op de website Tilburgers.nl met een “Open brief en gastbijdrage”.

Die open brief kwam als een geschenk uit de hemel vallen voor “ervaringsdeskundige” bijstandsgerechtigde Paula Anguita, de eindredactrice van die site en betrokken bij het Tilburgse “vertrouwensexperiment”. Drie weken eerder had ze in haar artikel “Vertrouwensexperiment – hoe is het daarmee?” nog geschreven dat de “gemeente Tilburg aan de slag wil met een vertrouwensexperiment voor en met mensen die van een bijstandsuitkering moeten leven. Dit experiment is niet hetzelfde als een basisinkomen, maar is daar slechts op geïnspireerd. De bedoeling is dat mensen meer ruimte en vrijheid krijgen om zelf aan de slag te gaan en daardoor op hun eigen manier de kans op een betaalde (deeltijd-)baan te vergroten.”

Ze pleit niet voor hogere uitkeringen of het afschaffen van de verplichting om te zoeken naar banen die er toch niet zijn. Noch voor het op non-actief zetten van het controle-apparaat, of het beëindigen van de voortdurende stigmatisering, criminalisering en ontmenselijking van baanlozen. Nee, volgens Anguita – die het neo-liberale discours kennelijk volledig geïnternaliseerd heeft – kunnen bijstandsgerechtigden slechts uit de armoede geraken door “zelf aan de slag te gaan en daardoor op hun eigen manier de kans op een betaalde (deeltijd-)baan te vergroten”. Voor deze “ervaringsdeskundige” is het arbeidsethos leidend: ieder individu is een onderneming voor wiens voortbestaan alleen hij of zij zelf verantwoordelijk is. Collectieve rechten, waar jarenlang strijd voor is gevoerd, komen in haar denken zo te zien niet voor. Een paar dagen later kwam de eindredactrice samen met collega-“ervaringsdeskundigen”, die eveneens zijn betrokken bij het “vertrouwensexperiment”, op de proppen met de online petitie “Maak experimenten mogelijk in de Participatiewet”.

Algemene maatregel

In plaats van stelling te nemen tegen het experimenteren op baanlozen, vraagt de petitie daar dus juist om. Er staat in dat de Participatiewet het mogelijk maakt om te experimenteren met de bijstand en met bijstandsgerechtigden, en dat dat “innovatief” zou zijn. Men verwijst naar artikel 83 van de wet: “Bij algemene maatregel van bestuur kan bij wijze van experiment, met het oog op het onderzoeken van mogelijkheden om deze wet met betrekking tot de arbeidsinschakeling en de financiering doeltreffender uit te voeren, worden afgeweken van het bepaalde bij of krachtens de artikelen 6 tot en met 10.31, tweede lid, en paragraaf 7.1.” Feitelijk hetzelfde als Anguita schreef. Want komt “…de arbeidsinschakeling en de financiering doeltreffender…” niet gewoon op hetzelfde neer als te stellen “…zelf aan de slag te gaan en daardoor op hun eigen manier de kans op een betaalde (deeltijd-)baan te vergroten”?

De initiatiefnemers pleiten ervoor om de algemene maatregel van bestuur (AMvB) uit artikel 83 lid 1,3 en 6 van de Participatiewet te schrappen. “Een algemene maatregel van bestuur” is volgens de Wikipedia “het uitvoeringsbesluit (maar gaat ook veel verder in vormen van wetgeving) behorende bij een wet, wordt genomen door de Kroon (is hetzelfde als regering) en heeft een algemene strekking. Een AMvB heeft een algemene werking. In tegenstelling tot een formele wet, kan een AMvB aan de rechter worden voorgelegd ter toetsing aan de Grondwet.” Zo’n AMvB komt tot stand in vier stappen: “1. De maatregel wordt voorbereid op het betreffende departement. 2. De maatregel wordt besproken in de ministerraad. 3. De Raad van State geeft advies, dit advies wordt in het algemeen overgenomen. 4. De eventueel aangepaste AMvB wordt ondertekend door betrokken minister(s) en de Koning, daarna volgt bekendmaking in het Staatsblad, waarna de AMvB met ingang van de eerste dag van de tweede kalendermaand na de datum van bekendmaking van kracht gaat.”

Kortom, een AMvB is bewerkelijk en zorgt er in dit geval voor dat experimenten op baanlozen niet zo snel uitgevoerd kunnen worden. De initiatiefnemers van de petitie willen nu dat de gemeenten – die immers verantwoordelijk zijn voor de uitvoering van de wet – zonder die langdradige inmenging van de regering aan de slag kunnen gaan met experimenteren.

Verzet

Als Anguita en haar collega’s hun zin zouden krijgen, dan zou een gemeente als pakweg Rotterdam, waar het rechts-populistische Leefbaar Rotterdam samen met D66 en het CDA de scepter zwaait, vrijuit kunnen experimenteren op bijstandsgerechtigden. Misschien komen de Fortuynisten wel met een strafkampenexperiment, waar baanlozen “geheel vrijwillig” aan deel kunnen nemen. Het is voor bijstandsgerechtigden nu al ondragelijk in Rotterdam. Krijgt Leefbaar de vrije hand, dan wordt het daar gegarandeerd “hell on earth”. Maar daar liggen de Tilburgse “ervaringsdeskundigen” kennelijk niet echt wakker van.

Erger nog, de initiatiefnemers kijken naar baanlozen als waren het van nature proefkonijnen waar naar hartenlust op geëxperimenteerd kan worden. Er wordt altijd al over hen gepraat alsof ze buiten de maatschappij leven en dat ze weer geïntegreerd moeten worden. Vrijwel alle bijstandsgerechtigden ervaren het reïntegratieregime als een terreurcampagne om hen het leven ondragelijk te maken en hen de uitkering uit te pesten. Sociologen maken van dat gevoel handig misbruik om medewerking te verkrijgen voor hun zogenaamd ‘positieve’ experimenten. Ze lokken emotioneel uitgeputte bijstandsgerechtigden met mooie verhalen over “inspraak”, over een “vertrouwensexperiment” (Tilburg), een “veranderlab” (Groningen) of een “regelvrije bijstand” (Amsterdam). Maar die projecten zijn in werkelijkheid uiteindelijk niet minder repressief of top-down dan het reguliere regime, en ze dienen identiek hetzelfde doel, namelijk “integratie” in de onderste regionen van de arbeidsmarkt. En net als het huidige regime dringen ze het idee op dat dat gebrek aan “integratie” aan de baanlozen ligt.

Bijzonder problematisch is ook dat Anguita en haar collega’s het idee uitdragen dat verzet van onderop niet het opbouwen van een eigen tegenmacht betekent, maar het steunen van een batterij neo-liberale professoren. Ze realiseren zich niet dat de belangen van die wetenschappers domweg elders liggen. Dat ze baanlozen alleen maar gebruiken om repressieve plannen te ontwikkelen en in de praktijk te testen en die vervolgens lucratief uit te venten.

Dat enthousiasme over plannen en experimenten van bovenaf zien we helaas ook terug bij uitkeringsgerechtigden in Amsterdam. Daar was onlangs sprake van de invoering van een “regelarme bijstand”, waarbij uitkeringsgerechtigden onder meer “niet meer hoeven te solliciteren”. Ogenschijnlijk een vooruitgang. Maar inherent aan de plannen is dwangarbeid: uitkeringsgerechtigden “dienen” zich namelijk wel “nuttig op te stellen” in de maatschappij, en worden verplicht om “vrijwilligerswerk” te gaan doen. SP-wethouder Arjan Vliegenthart schreef: “Bijstandsgerechtigden die een heel kleine kans maken om opnieuw aan het werk te komen, mogen in plaats van wekelijks solliciteren vrijwilligerswerk doen of een traject volgen bij een deelgemeente”. Verder blijft de bijstandsuitkering even laag en blijft het systeem dus, naast gratis arbeid, ook armoede organiseren.

Bart de Baan