Interview met Harry Westerink over de strijd tegen blackface

Sinterklaas doet alweer bijna ons land aan voor zijn jaarlijkse bezoek. Met hem komen zijn helpers mee. Maar zullen de Pieten zwart zijn of niet? Voor veel mensen is Zwarte Piet een teken van aanhoudend racisme in ons land. Een gesprek met de Leidse actievoerder Harry Westerink over de oorsprong van Zwarte Piet en waarom hij en vele anderen vinden dat de knecht van Sinterklaas racistisch is.

Waar ligt volgens jou de oorsprong van Zwarte Piet?

De onderwijzer en schrijver Jan Schenkman heeft in 1850 het idee ingebracht om Sinterklaas voortaan te laten vergezellen door een zwarte knecht. Uit de illustraties over het Sinterklaasfeest in de negentiende eeuw blijkt dat het gaat om een zwarte persoon die in een dienende rol Sinterklaas moet helpen. Het gaat bij Zwarte Piet dus niet om een soort sprookjesfiguur of een of ander mythologisch wezen. De Sint en Piet-relatie is de verhouding van de superieure, wijze en witte baas ten opzichte van de inferieure, zwarte en kinderlijke knecht.

Schenkman was er indertijd van op de hoogte dat vorsten en andere machtshebbers graag pronkten met exotische overzeese statussymbolen. Ze haalden niet alleen volop producten uit de koloniën in huis, maar ook zwarte tot slaaf gemaakte kinderen. Ook op schilderijen uit de zeventiende en achttiende eeuw worden deze kindslaven afgebeeld. Wie het uiterlijk en de kleding van de huidige Zwarte Piet-figuur vergelijkt met dat van die kindslaven, moet wel tot de conclusie komen dat Schenkman zich voor zijn idee van Zwarte Piet heeft laten inspireren door de beeldvorming over zwarte kindslaven tijdens de koloniale tijd.

Wat is er “mis” met de figuur Zwarte Piet? En hoe omschrijf je de “blackface”-traditie?

De Zwarte Piet-figuur is een denigrerende stereotypering van een zwart persoon, een racistische karikatuur dus. Zwarte Piet heeft een volledig zwart geschminkt gezicht, heeft kroeshaar en dikke lippen, en draagt grote oorbellen. Hij danst graag, houdt erg van bewegen en mensen vermaken, is vaak een beetje lui en ondeugend, moet worden aangespoord, heeft als knecht een dienende rol richting zijn baas Sinterklaas, en komt kinderlijk, speels, nieuwsgierig en niet al te slim over. Deze karaktertrekken vatten in een notendop het beeld samen dat witte mensen in vroeger tijden en vaak ook nu nog hadden over zwarte mensen.

Zwarte Piet zegt dus niets over hoe zwarte mensen zouden zijn, maar alles over hoe witte mensen denken dat zwarte mensen zijn. Zwarte Piet is een kwetsende, respectloze, beledigende en dehumaniserende figuur. Het is overigens ronduit absurd dat nog zoveel mensen geloven dat Zwarte Piet een schoorsteenveger zou zijn. Heb je ooit een schoorsteenveger gezien met een volkomen zwarte huidskleur, met de kleding van een soort huisknecht of bediende van eeuwen geleden, en met dommig, kinderlijk, lui, speels en ondeugend gedrag?

In de negentiende eeuw en in de eerste helft van de twintigste eeuw bestond er in de Verenigde Staten een traditie waarbij witte mensen in de entertainmentindustrie zich zwart schminkten en zwarte mensen gingen naspelen, op een denigrerende en afstotelijke manier die was bedoeld om zwarten te bespotten en omlaag te halen. Door het verzet van zwarte mensen tegen dit alledaagse racisme raakte deze blackface-traditie in de loop van de twintigste eeuw steeds meer in onbruik. In de VS is het daarom voor witten inmiddels absoluut not done om zich nog langer zwart te schminken. Wie dat toch nog zou doen, maakt zich vandaag de dag maatschappelijk onmogelijk en moet er ernstig rekening mee houden dat hij publiekelijk wordt uitgesloten.

Wanneer ik (een “blanke” Nederlander) een Zwarte Piet zie, heb ik geen associaties met gekleurde of zwarte mensen of met slavernij. Eigenlijk begrijp ik de discussie niet. Natuurlijk kan je in de figuur Zwarte Piet racistische trekken zien, maar dat is volgens mij een achterhaalde discussie: Zwarte Piet is naar mijn mening simpelweg een rol in een toneelstukje. Wat is jouw reactie hierop?

Als witte Nederlander heb jij het witte voorrecht dat je jaarlijks van oktober tot en met december niet het risico loopt te worden uitgemaakt voor Zwarte Piet. Als de Zwarte Piet-figuur zich gedurende die maanden in winkels en op straat manifesteert, dan krijg jij niet te horen: “Kijk, daar loopt je familie”. Maar zwarte mensen juist wel. Zij worden in hun leefomgeving niet alleen opgezadeld met de Zwarte Piet-figuur, maar vaak ook nog eens vergeleken met die figuur. De zogenaamde normaliteit van die figuur geeft veel witten extra gelegenheid, motivatie en stimulans om zwarte mensen te dehumaniseren door hen gelijk te stellen met de denigrerende stereotypering die Zwarte Piet nu eenmaal is. Dat is niet grappig en niet lollig. Dat is respectloos en racistisch.

Je zou het Sinterklaasfeest best als een toneelstukje kunnen zien, maar dan wel als een toneelstukje waarbij de rollen van Sinterklaas en Zwarte Piet gefundeerd en gefixeerd zijn op de ongelijkwaardige en onrechtvaardige machtsverhoudingen tussen witten en zwarten zoals die zich sinds de koloniale tijd met zijn uitbuiting, dwangarbeid en slavernij hebben ontwikkeld.

Veel voorstanders van Zwarte Piet verdedigen de figuur door een beroep te doen op traditie en cultuur. Maar dat mag geen argument vormen. Immers, ook de vervolging van zogenaamde heksen, de haat tegen Joden en de koloniale slavernij hebben eeuwenlang deel uitgemaakt van de tradities en de cultuur van Nederland. Als we vaststellen dat het bij Zwarte Piet gaat om een racistische traditie, dan wordt het hoog tijd om daar eens een einde aan te gaan maken. Of willen we soms nog steeds vrouwen als heks verbranden, omdat dat nu eenmaal ooit een traditie was?

Is er onderzoek gedaan naar de reacties van gekleurde en “zwarte” jonge kinderen op Zwarte Piet?

Ja, maar belangrijker en indrukwekkender nog dan afstandelijk onderzoek door bijvoorbeeld wetenschappers is de kolossale hoeveelheid directe negatieve ervaringen van zwarte mensen met de Zwarte Piet-figuur. De laatste jaren getuigen steeds meer zwarte mensen ervan hoe ze vroeger als kind zijn gepest met die figuur en hoe ze op straat, op de werkvloer en elders voortdurend geconfronteerd worden met het Zwarte Piet-racisme. Veel zwarte mensen beleven de Sinterklaastijd helemaal niet als een feest, maar als een jaarlijkse periode waarin het alledaagse racisme nog meer dan in de rest van het jaar de kop opsteekt en waarin ze maar liever even onderduiken, totdat 5 december weer voorbij is.

Het is van groot belang dat witten deze ervaringen van zwarten niet afwijzen en niet belachelijk maken, maar integer tot zich laten doordringen en hun verantwoordelijkheid nemen. Witten moeten niet langer meer collaboreren met het Zwarte Piet-racisme, met iets dat veel zwarten pijn doet en beledigt. En kinderen, zowel zwarte als witte, behoren niet langer meer blootgesteld te worden aan dat racisme.

Wat voor acties kunnen we verwachten?

De laatste jaren zien we de opkomst van een brede beweging tegen de Zwarte Piet-figuur. Vooral zwarte mensen zijn in die beweging actief, maar ook steeds meer witten. Internationaal komt er steeds meer kritiek op Nederland en zijn nogal achterlijke cultuur van het dehumaniseren van zwarte mensen via de Zwarte Piet-figuur. Op steeds meer basisscholen wordt Zwarte Piet verbannen. Winkelbedrijven gaan steeds meer over tot alternatieven voor Zwarte Piet. Meer media dan vroeger besteden kritisch aandacht aan de Zwarte Piet-figuur. En het aantal demonstraties en andere acties tegen de figuur neemt jaarlijks toe.

Op zaterdag 14 november gaan activisten tegen Zwarte Piet demonstreren tijdens de landelijke intocht van Sint en Piet, die dit jaar in Meppel wordt gehouden. De druk op het pro-Pietkamp groeit, en wel zodanig dat steeds meer mensen ervan uitgaan dat Zwarte Piet uiteindelijk wel gaat verdwijnen, vroeger of later. Zwarte Piet is uit de tijd, het is een achterhaald verschijnsel uit 1850. Laten we er daarom met z’n allen voor zorgen dat het Sinterklaasfeest eindelijk eens een feest wordt voor iedereen, voor zwarte en witte kinderen, voor zwarte en witte volwassenen, een kinderfeest zonder racisme en dehumanisering.

Rien van Vliet in Zwarte Piet: symbool van racisme of slechts een rol in een toneelstukje? (Dichtbij)