Turkije: na de mislukte coup volgt een verdere beperking van de democratie

De couppoging van een groep militairen laat zien dat de al enige tijd woedende machtsstrijd binnen de Turkse staat nog volop aan de gang is. Het mislukken van de staatsgreep wordt door aanhangers van de regerende AKP gevierd als een overwinning van de democratie. Wat een schijnvertoning. Welke democratie? President Recep Erdoğan riep meteen na de couppoging dat Fethullah Gülen er achter zat, zijn voormalige vriend en strijdmakker.

We moeten constateren dat de greep naar de macht door de militairen slecht is getimed, gepland en uitgevoerd, maar zo marginaal als wordt gesuggereerd is de omvang van de deelnemende eenheden niet. Dat blijkt alleen al uit het aantal arrestaties, waaronder enkele hoge generaals. Het is niet aan ons om de militaire macht te gaan analyseren of beoordelen. Wat wel opvallend is bij deze couppoging, in vergelijking met de eerdere, is dat hij geen steun lijkt te hebben gehad van de VS of andere grote mogendheden, en bovendien nauwelijks steun kreeg van de bevolking, ook niet van de seculiere kemalisten (nationalisten), en zelfs niet van het hele leger of zelfs maar de legertop.

Het beeld bestaat dat de coup is tegengehouden door een massale mensenmassa, maar dat is een vertekende weergave van de werkelijkheid. Ondanks herhaalde oproepen door Erdoğan en de AKP-top is alleen in de twee grote steden Istanboel en Ankara hun aanhang de straat op gegaan, ondanks het feit dat de partij een enorme organisatie is met een aanhang die in de miljoenen loopt. In geen enkele andere stad zijn vergelijkbare massa’s gezien.

Gülen

Gülen was tot voor kort een trouwe bondgenoot van de president. Ze hebben nauw samengewerkt om Erdoğan aan de macht te krijgen. Samen hebben ze binnen het staatsbestel grote zuiveringen doorgevoerd, met valse aanklachten tegen kemalistisch gezinde militairen, ambtenaren en medewerkers in het justitiële apparaat. De twee moslimfundamentalisten plaatsten hun eigen mensen op de posities van de weggezuiverde kemalisten. Ook vielen ze linkse journalisten aan die de macht van Gülen binnen het staatsapparaat blootlegden. Velen werden opgepakt en vastgezet.

Erdoğan was woedend toen Gülen op een gegeven moment zelf een greep deed naar de macht. “We hebben hen alles gegeven waar ze om vroegen”, zei Erdoğan destijds. Hij refereerde naar de onderling afgesproken verdeling van de macht binnen het staatsapparaat. Dat de twee nu nog steeds in onderlinge gevechten zijn verwikkeld, ja doodsvijanden zijn geworden, heeft helemaal niets te maken met democratiseren of wat dan ook, zoals sommigen wel beweren.

IS-achtige taferelen

Aan de oproep van Erdoğan om de straat op te gaan werd dus slechts door een relatief klein deel van zijn aanhangers gehoor gegeven, mannen die gezien hun uiterlijk en handelen sterk leken op selafisten en de bekende IS-baardmannen. Erdoğan zal de conclusie moeten trekken dat hij bij een volgende gelegenheid niet alleen nauwelijks zal kunnen rekenen op zijn volledige aanhang, maar evenmin op steun van linksen, alevieten, seculieren en Koerden. Die hadden immers al snel in de gaten dat het niet hun strijd was. Een vergelijkbare situatie was drie jaar geleden ook in Egypte te zien. Toen werden de Moslimbroeders ook niet gesteund door andere delen van de bevolking, door degenen die ze zelf onderdrukten of probeerden te onderdrukken, toen de militairen daar de macht grepen.

Na afloop van de mislukte coup werd meteen duidelijk wie de president dan wel gesteund hadden: allerlei jihadistische typen die met vuurwapens in de hand op jacht gingen naar soldaten. Op de sociale media circuleren beelden van gevangen genomen, machteloze en vaak dienstplichtige soldaten die door hen worden mishandeld, gemarteld en zelfs vermoord. Die IS-achtige taferelen laten zien dat niemand in Turkije veilig is zolang Erdoğan en zijn kliek aan de macht zijn.

Provocaties

Dat bleek al meteen op de dag na de coup, toen de politie en AKP-aanhangers begonnen te provoceren in onder meer Gazi in Istanboel, Tuzluçayır in Ankara en Armutlu in Hatay, wijken waar veel Koerden en alevieten wonen. Er waren ook feestvierende menigten bijeen gebracht door de AKP op het Kızılay-plein in Ankara, een locatie die altijd is verboden voor linkse bijeenkomsten en demonstraties. Dat laat zien dat men er geenszins op uit is om consequente democratische regels en waarden door te voeren. De menigte riep onder meer op tot de jihad en het invoeren van de sharia. Ook de fundamentalistische kreet “tekbir” werd veel gehoord (zie ook onderstaande video, waarop eveneens te zien is hoe men het Zikr-ritueel uitvoert).

We zullen snel merken wat de gevolgen zullen zijn van de mislukte staatsgreep. In de afgelopen 48 uur is in ieder geval duidelijk geworden dat Erdoğan helemaal niet zo zeker in het zadel zit als wel wordt gedacht, ook al doet hij zich altijd als overwinnaar voor. Daarnaast is een deel van het leger in elkaar gestort, en dat zal bij de overgebleven delen zeker angst inboezemen over hun eigen toekomst. De komende veranderingen binnen het leger zullen zeker niet zonder slag of stoot gaan plaatsvinden. Beelden van hoge generaals in de boeien en de lijken van gedode soldaten op Turkse straten zijn ongewoon voor het machtige Turkse leger. Het zal de overgebleven militairen zeker pijn doen en als de tijd rijp is, dan zullen ze ongetwijfeld proberen wraak te nemen.

De zuivering van Gülen-aanhangers uit de rechterlijke macht en andere instituten zal verhevigd gaan plaatsvinden. En de AKP ligt in de clinch met de VS over de uitlevering van Gülen zelf naar Turkije. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken John Kerry waarschuwde de Turkse regering om te stoppen met het beschuldigen van de VS van steun aan de coup. Zet de AKP dat spel toch door, dan neemt men risico’s met de politieke steun van de VS. En zonder steun van de VS kan geen enkele regering in Turkije stand houden, dat leert de geschiedenis.

Oppositie

De provocaties richting de minderheden direct na de coup laten zien dat oproepen van Erdoğan en zijn AKP tot “eenheid en democratie” slechts misleidende propaganda zijn om de eigen macht mee te verstevigen. Progressieve partijen als de CHP en de HDP die de couppoging veroordeelden en zich achter oproep van Erdoğan schaarden, moeten beseffen dat hij, zodra hij alles weer onder controle heeft, met volle kracht alle oppositie zal gaan proberen te verpletteren. Nu is het tijd om met steun van de linkse bevolking gezamenlijke verdedigingslinies te vormen om aanvallen die zeker gaan komen, af te slaan. Vooral de Koerden hebben daar voldoende ervaring mee.

De nasleep van de coup zal ook grote gevolgen hebben voor de strijd tegen de Koerden in het oosten van Turkije. De chaos binnen het leger versterkt natuurlijk de PKK. De kracht van de bezetting van de Koerdische steden door het leger zal verzwakken. De positionering van de linkse HDP is daarbij wel belangrijk. Erdoğan is de laatste weken bezig om zijn relaties te verbeteren met de buurlanden (onder andere Rusland, Syrië en Israël) en zal dat ook binnenlands proberen te doen. De extreem-rechtse MHP heeft hij al aan zijn kant en de CHP is sterk verdeeld over hoe ze moeten omgaan met de AKP. Het is niet uit te sluiten dat de AKP op korte termijn zou kunnen proberen om ook de HDP naar zich toe te trekken, zodat men even minder kracht kwijt is aan de strijd tegen de Koerden en zich eerst volledig kan concentreren op de machtsstrijd binnen onder meer het leger en Justitie.

Kortom, voor de linkse oppositie en het linkse deel van de bevolking is de toekomst onzeker. Het kiezen tussen twee kwaden biedt geen enkele oplossing. Daarom werd er ook niet veel geloof gehecht aan de verklaring van de coupplegers dat ze de democratie zouden herstellen en de mensenrechten zouden respecteren. Over wat er dan wel zou moeten gebeuren heerst binnen links veel verwarring. De CHP en de HDP zijn tot nu toe niet echt in staat gebleken om de AKP effectief te bestrijden. Een beweging van onderop die voortborduurt op en verder gaat dan de Gezi-opstand lijkt de enige wezenlijke oplossing. Maar zo’n beweging is voorlopig nog heel ver weg. Vooralsnog kunnen we enige hoop putten uit de verzwakking van de staat die immers in grote verwarring verkeert: het leger is verzwakt en de veiligheidsdiensten verkeren met elkaar in staat van oorlog. Deze zwakke schakels zouden op den duur helemaal uit elkaar kunnen vallen door een verdere opstand in het oosten en een linkse poging tot opstand in de rest van het land. Maar het zou kunnen dat op een gegeven moment een van de twee rechtse krachten de totale overwinning uitroept. Dan worden de wapens gericht op de bevolking en op alles dat links en progressief is. Voor die tijd moet het vuur van de opstand worden aangestoken en moeten er verzetscomités worden opgericht zoals in de jaren zeventig, anders is het echt te laat.

Geen salafisme, geen kalifaat, en ook geen dictatuur van het kemalisme. De enige weg naar de bevrijding is de revolutie van onderop.

Bülent Yilmaz