Monddood maken van Amstelveense cliëntenraad voor bijstandsgerechtigden is geen incident

Cliëntenraden voor bijstandsgerechtigden zijn bedoeld om het gemeentebeleid kritisch tegen het licht te houden, toch? Bijstandsgerechtigden krijgen in die raden een stem die door de gemeenten serieus genomen dient te worden, toch? De praktijk wijst het tegendeel uit. Kritische cliëntenraden ondervinden intimidatie of worden simpelweg ontbonden. Dat ondervond de cliëntenraad in Amstelveen.

Gemeenten hebben het liefst een paar ja-knikkende excuus-uitkeringsgerechtigden in de cliëntenraden zitten, mensen die hoogstens wat cosmetische kritiek leveren. Zo kunnen gemeenten naar buiten toe een façade van “medezeggenschap” of zelfs “democratie” ophouden, en pretenderen dat baanlozen het beleid wel prima vinden. Maar mensen die in de raden zitten, denken daar vanzelfsprekend meestal anders over. Het probleem is dat ze vaak wel afhankelijk zijn van de gemeente. Uiten ze te stevige kritiek, dan willen gemeenten liever gisteren dan vandaag van de dwarsliggende cliëntenraad afkomen.

Wanbeleid

De inhoud van het kritische PMA-rapport Het PMA-rapport laat weinig heel van het beleid van de gemeente Amstelveen. Fijntjes wordt erin gewezen op het beeld van “klantvriendelijkheid” dat de gemeente probeert uit te stralen in haar publieke communicatie, en het compleet tegenovergestelde beeld dat blijkt uit de harde werkelijkheid die baanlozen ondervinden. Er volgen dertig voorbeelden waarbij het duidelijk is dat ambtenaren de fout in gaan. Zo informeert de gemeente baanlozen niet over hun rechten, of stuurt men hen zelfs weg als ze een aanvraag doen voor bijvoorbeeld bijzondere bijstand (terwijl ze daar later wel recht op blijken te hebben). Ook (en misschien vooral) mensen met fysieke en psychische problemen worden zo behandeld. De gemeente-ambtenaren doen geen pogingen om deze mensen van dienst te zijn. Bovendien worden baanlozen aan de dwangarbeid gezet. En als ze vervolgens recht hebben op een “stagevergoeding” voor die dwangarbeid, dan ontvangen ze die niet. Bij reïntegratietrajecten wordt er flink gedreigd met kortingen op de uitkering en worden die ook regelmatig uitgedeeld. Baanlozen krijgen het verwijt te horen dat ze een bepaalde baan niet aannemen of dat ze geen vrijwilligerswerk meer doen, terwijl de personen om wie het gaat een verklaring van de dokter hebben waaruit blijkt dat ze geen arbeid kunnen verrichten. En consulenten gaan regelmatig buiten hun boekje door te kleineren en te intimideren. Bijstandsgerechtigden krijgen te horen: “Als jij hier lopend mijn kantoor kunt binnenlopen, dan kun je ook werken”. Of: “Vind je het gek dat je niet wordt aangenomen? Je loopt mank, ik zou me als ik jou was laten opereren”. Of: “Zou je niet eens afvallen? Je bent te dik.” Het meest cynische is misschien wel dat de gemeente bijstandsgerechtigden inzet om andere baanlozen bij het Werkplein te bespieden en in de gaten te houden. Dat zou dan zogenaamd om een “stage” gaan. Baanlozen moeten andere baanlozen dus disciplineren. De opsomming laat zien dat er niets deugt van het bijstandsbeleid van de gemeente Amstelveen. Helaas is de situatie in die gemeente niet uniek. Baanlozen door heel Nederland hebben vergelijkbare ervaringen als baanlozen in Amstelveen.

In juni 2016 presenteerde de cliëntenraad in Amstelveen (voluit: Participatieraad Minima Amstelveen, PMA) een vernietigend rapport over de sociale dienst van de gemeente Amstelveen en over het commerciële reïntegratiebureau Matchez (zie kader). Uit het rapport wordt duidelijk dat de gemeente en Matchez (voorheen Attentionz) veel beloven, maar weinig doen. Daarnaast schrikken ze er niet voor terug om mensen voor te liegen over hun rechten, te dreigen met kortingen en die ook uit te delen, dwangarbeid op te leggen en vervolgens vergoedingen voor die dwangarbeid te weigeren.

Het rapport viel niet in goede aarde bij de gemeente. Het werd niet doorgestuurd naar de gemeenteraad. Daar werden in de raad later vragen over gesteld, waarop de verantwoordelijke wethouder Maaike Veeningen antwoordde dat het om een extern rapport ging, dat niet in opdracht van het college was samengesteld. Een zielig excuus om het onwelgevallige rapport uit handen van de gemeenteraadsleden te houden.

Zo’n twee maanden na het verschijnen van het rapport werd de PMA door burgemeester Mirjam in ’t Veld ontbonden. Ja, dat lees je goed. Cliëntenraden die doen waar ze voor zijn opgericht, worden weggewerkt. Volgens de officiële reden voor het ontbinden zouden er binnen de PMA ruzies zijn, die ervoor zouden zorgen dat de PMA niet goed meer zou functioneren. Wie enige ervaring heeft met cliëntenraden en repressief bijstandsbeleid, die weet dat het ontbinden van de raad vlak na het verschijnen van een kritisch rapport geen toeval is.

Daarover wordt overigens ook wel een tipje van de sluier gelicht in de officiële beslissing tot ontbinding. Daarin staat dat “het college ontevreden is over de wijze waarop de PMA de cliëntenondersteuning invult en vindt het de intimiderende en dwingende opstelling jegens ambtenaren ontoelaatbaar”. Een klassieke truc: de beschuldigingen worden omgedraaid. Niet de baanlozen zijn het slachtoffer, maar die zielige ambtenaartjes.

Onderzoek onmogelijk maken

De PMA deed meer dan een half jaar onderzoek voor het uitbrengen van het rapport. De raad sprak met veel mensen, vroeg dossiers op bij de gemeente, en stelde vragen aan ambtenaren en aan het college. Toen de gemeente dit door kreeg, begon men het onderzoek tegen te werken. Een van de schandalige maatregelen die de gemeente nam, was dat bijstandsgerechtigden voortaan moesten betalen om hun eigen dossier in te mogen zien: maar liefst 76 euro per uur.

Het onderzoek leidde dus uiteindelijk tot de ontbinding van de PMA. Dat heeft de PMA-leden gelukkig alleen maar strijdbaarder gemaakt. Ze gaan net zo hard als tevoren door met hun werk als cliëntenraad. De gemeente verbood hen om de naam PMA nog langer te gebruiken. Vandaar dat ze nu werken onder de naam Vrijwilligersraad Minima Amstelveen (VMA).

Allerlei materiële ondersteuning is er nu niet meer. Geen kantoor meer, en ook geen financiële middelen. Vaak spreken de VMA-leden af in buurthuizen om over de problemen te praten die bijstandsgerechtigden hebben met de gemeente. Ze doen nog steeds onderzoek naar de intimidatie- en uitbuitingspraktijken van de gemeente, en gaan ook mee met baanlozen bij gesprekken met ambtenaren.

Nieuwe cliëntenraad

Gemeenten zijn niet verplicht om een cliëntenraad op te tuigen. De meeste gemeenten doen dat wel en blijkbaar voelde ook de gemeente Amstelveen toch de noodzaak om haar poldergezicht te behouden. Er is een nieuwe cliëntenraad opgericht, maar die blijkt nogal wat te zijn veranderd ten opzichte van de oude situatie.

Ten eerste zijn er een aantal cliëntenraden samengevoegd. Dat was al eerder het plan en in de nieuwe cliëntenraad, de zogenaamde “participatieraad”, zou het PMA drie zetels krijgen. Die zijn er nooit gekomen en nu zit er maar één persoon in die uitkeringsgerechtigden vertegenwoordigt. Daarnaast zit er tegenwoordig een ambtenaar bij de vergaderingen van de cliëntenraad. Vroeger was dat verboden. Maar blijkbaar is de gemeente geschrokken van de autonomie van de PMA en wil men voorkomen dat de nieuwe participatieraad net zo’n eigen en onafhankelijke koers gaat varen. Daarom zit er een ambtenaar bij om de boel in de gaten te houden en te controleren. Zo’n nieuwe cliëntenraad is natuurlijk ook handig om de kritische VMA de wind uit de zeilen te houden. De VMA is immers geen “officiële” belangenbehartiger van uitkeringsgerechtigden, en dan hoeft daar volgens de gemeente ook niet naar geluisterd te worden.

Intimidatie gaat door

De VMA is het afgelopen half jaar dus onafhankelijk doorgegaan. Daar is de gemeente niet blij mee. Een paar maanden geleden ontving de VMA een brief met de volgende tekst: “Bij herhaling stelt u de gemeente vragen over zaken die betrekking hebben op de uitvoering van de Participatiewet. Met de antwoorden bent u regelmatig niet tevreden en stelt u aanvullende vragen. Wij ervaren de wijze waarop en de mate waarin u vragen stelt als onplezierig. Uw handelswijze kost medewerkers onevenredig veel tijd en draagt naar onze mening niet bij aan een goede dienstverlening aan onze klanten.”

Met andere woorden: jullie moeten nu ophouden met het stellen van die moeilijke vragen, want dat vinden wij niet leuk. Blijkbaar heeft de gemeente geen zin om verantwoording af te leggen over de manier waarop men baanlozen behandelt en aan de dwangarbeid zet.

De VMA antwoordde droogjes op de brief: “Zelf kunnen wij ons hooguit vragen over maximaal drie onderwerpen in een half jaar herinneren. Wel ervaren wij dat wij op vragen aan gemeenteambtenaren geen of een onvolledig antwoord krijgen, zelfs geen ontvangstbevestiging.” Ondertussen heeft de VMA besloten naar de rechter te stappen, en de beslissing van de burgemeester om de raad te ontbinden aan te vechten. Dat doen ze samen met de FNV, die eerder al haar steun aan de cliëntenraad uitsprak.

Niet uniek

Wat de gemeente Amstelveen doet, is zeker geen uitzondering. Kritiek van belangengroepen wordt door gemeenten vaker weggewuifd, waarop er repressie volgt. De Bijstandsbond in Amsterdam heeft vergelijkbare ervaringen. De bond publiceerde een aantal jaar geleden een rapport over de situatie in het dwangarbeidcentrum aan de Laarderhoogtweg. In eerste instantie vond er nog wel een gesprek plaats met de baas van de Laarderhoogtweg, Joeri van der Lugt. Maar die deed vervolgens niets en ook de wethouder negeerde het rapport.

Later deed de gemeente onderzoek naar de kwestie. Daar volgde een geheim rapport uit, waarvan zelfs de gemeenteraadsleden alleen een korte samenvatting hebben gekregen. Dus maar heel weinig mensen weten wat er precies in het rapport staat.. Duidelijk is wel dat de gemeente er niet goed vanaf komt, en dat men de kritiek van de Bijstandsbond serieus had moeten nemen.

In Leiden heeft Doorbraak soortgelijke ervaringen. Al jarenlang leveren wij kritiek op het bijstandsbeleid van de gemeente in het algemeen en specifiek op de dwangarbeid waar reïntegratiebedrijf DZB de baanlozen toe verplicht. Die kritiek werd al die tijd nauwelijks serieus genomen. Maar enige tijd geleden bracht het Leidsch Dagblad een aantal schandalen bij de DZB naar buiten. Een aantal medewerkers van de DZB klapte uit de school en bevestigde voor een deel de verhalen die Doorbraak al die tijd naar buiten brengt. Deze keer volgde er een iets serieuzere reactie van de kant van DZB en de gemeente.

Heet onder de voeten

Gemeenten trekken zich dus weinig aan van cliëntenraden en andere belangengroepen. Dat is ook niet raar, omdat het bijstandsbeleid is gestoeld op repressie. Het bijstandsregime is erop gericht om baanlozen de uitkering uit te pesten, en betaald werkenden bang te maken om in de uitkering terecht te komen, zodat de lonen voor de bazen laag kunnen blijven. In dat beleid is dus geen ruimte om de belangen van baanlozen te behartigen, want het gaat per definitie tegen hun belangen in.

Pas als de strijd van en voor baanlozen echt te heet onder de voeten van de gemeentebestuurders en -ambtenaren wordt, dan voelen ze zich gedwongen om te reageren op de klachten en kritiek. Laten we daar samen voor zorgen en die strijd dus verder opvoeren.

Zit je ook in een cliëntenraad en heb je vergelijkbare ervaringen als de cliëntenraad in Amstelveen, Doorbraak of de Bijstandsbond? Is jouw cliëntenraad ook onder toezicht gesteld van een ambtenaar? Wordt jouw cliëntenraad ook geïntimideerd en kort gehouden? Of zijn jullie net als in Amstelveen ontbonden? Laat het ons weten en mail ons! Wij denken dat dit geen incident is, maar een structureel probleem. We willen duidelijk krijgen hoe het zit.

Doorbraak publiceert al jaren over dwangarbeid en andere ervaringen van baanlozen. We weten hoe kwetsbaar de positie van mensen in de bijstand kan zijn. We zullen dus vertouwelijk omgaan met de informatie die we krijgen, en het alleen publiceren (eventueel geanonimiseerd) met uitdrukkelijke toestemming.

Joris Hanse
Piet van der Lende