Het verhaal van de verlichte despoten
Als een beweging begint te winnen, proberen machthebbers vaak de mensen die de strijd tegen onderdrukking opgezet hebben te isoleren van ‘het midden’ en te doen alsof zijzelf hebben bedacht dat het anders moet. Naar aanleiding van de observaties van Ibtissam Abaâziz over de strijd tegen Zwarte Piet schreef ik onderstaande observaties. Herken je dit in jouw strijd? Wat wel, wat niet? Welke voorbeelden kan je uit je eigen ervaring geven? Reacties graag.
Dit proces zie ik keer op keer terug. Of het nu met de vakbond op de werkvloer is, tegen de gasbevingen in Groningen of zoals Ibtissam beschrijft. Ik zie vaak de volgende stappen: Start! Mensen organiseren zich tegen onderdrukking en gaan met grote risico’s tegen alle repressie in van machthebbers en hun hulpjes die de onderdrukking in stand houden. Machthebbers hebben geen belang bij verandering en negeren het probleem. Na vriendelijk vragen en herhaaldelijk genegeerd worden, escaleren de vrijheidsstrijders totdat de business as usual verstoord wordt.
De machthebber wordt in een dilemma geplaatst door de vrijheidsstrijders: niks doen betekent gedoe en verstoring van de gang van zaken, met kans dat deze strijd andere onderdrukten inspireert tot opstand. Te veel toegeven aan de vrijheidsstrijders bevestigt het gelijk en de macht van de vrijheidsstrijders en kan betekenen dat de vrijheidsstrijders meer willen dan dit ene punt.
Om hun positie op lange termijn te handhaven doen machthebbers twee dingen: 1. Ze beschuldigen de vrijheidsstrijders van chaos creëren en onredelijk zijn. 2. Ze nemen een afgezwakte variant van de eisen van de vrijheidsstrijders over. En in een ruk door doen ze alsof ze dit zelf hebben bedacht en proberen ze de mond van de vrijheidsstrijders te snoeren. Ik noem dit “de strategie van de verlichte despoten”.
Zo proberen de machthebbers een aantal dingen: 1. De middengroepen die niet van gedoe houden en liefst ‘neutraal’ zijn los te weken van de vrijheidsstrijders die nu juist door de slimme polariserende escalatie een (hopelijk groot) deel van die ‘neutralen’ hun kant hebben laten kiezen. Hiermee proberen de machthebbers een grotere beweging te ondergraven en politisering van grote groepen mensen te voorkomen. Dat levert ze immers alleen maar gedoe op. 2. Door te doen alsof zijzelf (machthebbers) een probleem zien en daar een oplossing voor hebben, proberen ze te doen alsof de wereld alleen maar verandert door hen. Oftewel, gewone mensen hebben geen invloed, willen ze zeggen. Ze proberen te laten zien dat het geen zin heeft om in verzet te komen.
Maar het omgekeerde is waar. Hun positie als machthebber houden ze alleen omdat genoeg mensen (met de stok of met de wortel, of allebei, in hun achterhoofd) passief instemmen met hun machtspositie. Kortom, het mag machthebbers best een klein compromis kosten als de vrijheidsstrijders maar geïsoleerd blijven en er niet bij grotere groepen het beeld ontstaat dat verzet loont.
Machthebbers creëren dus voor vrijheidsstrijders het volgende dilemma: wil je meegaan in het verhaal van de “verlichte despoten” en op je onderwerp een concrete verbetering realiseren, waarbij je dan wel de kans op grotere verandering weggeeft omdat je beweging verzwakt wordt doordat succesvol verzet onzichtbaar wordt gemaakt? Of wil je succesvol verzet zichtbaar houden maar het risico lopen dat machthebbers hun toezeggingen niet waar gaan maken? In situaties waar er door machthebbers en vrijheidsstrijders onderhandeld wordt, is een gezamenlijke verklaring waarin bovenstaande logica naar voren komt vaak een voorwaarde voor machthebbers om compromissen toe te staan.
Als je bovenstaande logica beziet, snap je beter waarom machthebbers in Nederland een “polderstrategie” hanteren: nodig vrijheidsstrijders zo vroeg mogelijk aan tafel uit met één voorwaarde: laat je wapens (publieke kritiek, acties, etc.) achter bij de deur! Dat klinkt heel verlicht van machthebbers, maar is bedoeld om hun machtspositie te stabiliseren. Daarom vinden machthebbers in Nederland escalerende en constructief polariserende vrijheidsstrijders moeilijk om te bespelen. Het verlicht despoot-spel is hun poging om daar toch vat op te krijgen.
Mijn aanname is dat in de Nederlandse context vrijheidsstrijders vaak voor de compromissen hebben gekozen en het verlicht despoot-verhaal niet hebben aangevallen, waardoor er in de collectieve verbeelding (onterecht) weinig voorbeelden van succesvol verzet zijn. Dat maakt dat het nu relatief moeilijk is om in de Nederlandse context verzet te organiseren. En daarom is het belangrijk om het gevecht aan te gaan om de geschiedenis van de strijd. Hoe wordt óns verhaal het verhaal dat herinnerd wordt, zodat het de kiem bevat voor de volgende ronde van verzet?
Bob Wester