“Ik wil me vrij voelen zonder dapper te hoeven zijn” – Een verslag van een treinreis naar Istanboel om deel te nemen aan de Internationale Vrouwendag-demonstratie

“Spring, spring!”, klinkt het overal om ons heen. “Spring!”. Dus we springen, zo hoog als we kunnen, zoals andere vrouwen doen in de straten van Istanboel. Het is de nacht van 8 maart 2020, Internationale Vrouwendag. Duizenden vrouwen kwamen samen om de straten van Istanboel terug te winnen.

Tijdens die nacht hebben wij – alle vrouwen van de nachtelijke mars – onze stemmen en fluitjes gebruikt om zoveel mogelijk lawaai te maken. Istanboel zou moeten horen hoe vrouwen de straten claimen, moeten voelen hoe de vrouwen zich verzetten tegen de politie, traangas en rubberen kogels, en moeten zien hoe vrouwen hun rechten verdedigen. Het was niet de eerste keer dat vrouwen de straten van Istanboel opeisten. Het zal niet de laatste keer zijn.

Dit verhaal is het persoonlijke verslag van onze, Sara’s en Ronja’s, reis van Nederland naar Istanboel, en vertelt hoe we aan het springen raakten tijdens de nachtelijke mars op Internationale Vrouwendag.

Dit is een vertaling door de redactie. Hier lees je de originele Engelstalige tekst. This text is translated by the editors. Here you can read the original article in English.

Zelfs een hond heeft een paspoort nodig

Het idee om deel te nemen aan de Vrouwendag in Turkije ontstond vorig jaar nadat Sara haar vriendin Melek in Istanboel had bezocht. In Istanboel had Sara geprobeerd om deel te nemen aan de demonstratie van 8 maart. Terug in Nederland ontmoetten we elkaar (Ronja en Sara) voor een kop koffie en spraken we over Istanboel. Zelfs het kleine beetje dat Sara had gezien van de demonstratie van 8 maart was al inspirerend. We maakten een plan om terug te keren naar Istanboel om samen met Melek deel te nemen aan de Vrouwendag-demonstratie.

Maar toen begon het coronavirus zich te verspreiden in West-Europa en werden onze reisplannen twijfelachtiger. Na een aantal angstige telefoontjes zijn we eindelijk vertrokken. Ondanks enkele kleine tegenslagen en een paar slapeloze nachten verliep onze reis soepel, zelfs het coronavirus wachtte tot na onze terugkeer.

We reisden vanuit Nederland met steeds langzamere treinen door Oostenrijk, Hongarije, Roemenië en Bulgarije, en uiteindelijk naar Turkije. Bij elke grensplaats stopte de trein en kwamen groepen norse mannen binnen om onze paspoorten op te eisen. We overhandigden onze Nederlandse en Duitse identiteitskaarten. De mannen gingen naar hun kantoren en namen onze kostbare documenten mee. Na een angstig half uur kwamen ze weer tevoorschijn, met de identiteitskaarten in de hand, en de trein ging verder over de grens.

De enige grens waar we het comfort van onze slaaptreincouchette moesten verlaten, was toen we de EU verlieten en Turkije binnenkwamen. In Kapikule, de eerste halte na de Bulgaars-Turkse grens, overhandigde een officier een dun papiertje met een datumstempel. “Verlies dit niet”, gromde hij. Dit was schijnbaar de enige zin die de vele ambtenaren op het kleine grenspostje konden uitspreken.

Zo’n afstand reizen op alleen onze id-kaarten en zonder visum was iets dat voor Melek onmogelijk zou zijn. Ze moet elke keer als ze naar Europa wil reizen een grote stapel formulieren en bewijzen inleveren. Melek vatte welsprekend samen hoe ongewoon het was om zo ver te kunnen reizen met alleen een id-kaart. Ze wees op het blauwe boekje dat op een stapel lag met de kam, het speelgoed en de traktaties van haar huisdier. “Zelfs een hond heeft een paspoort nodig”, klaagde ze.

T. Koffie en gesmokkelde thee

In Istanboel verbleven we bij Melek in de wijk Kadiköy, aan de Aziatische kant van de stad. Onze vriendin gaf ons een warm welkom en opende haar prachtige huis voor ons. Ze liet ons ook haar favoriete plekken in Kadiköy zien. De meeste café’s die we bezochten waren links in hun politiek. Er waren verschillende aanwijzingen dat dit het geval was, Melek wees ons daarop. Ze boden geen Turkse koffie aan. Turkse koffie drinken in een café in Istanboel is heel normaal, dachten we. Maar het zit allemaal in de naam. Toen we de menukaart nader bekeken, konden we geen Turkish Coffee vinden. In plaats daarvan boden ze T. Kahve (T. Koffie) aan. In geen van die linkse café’s gebruikten ze het woord Turks, ze korten het in tot “T”.

Als het om thee gaat, is er ook een interessant verhaal te vertellen. Thee is een van de andere gebruikelijke dingen om te drinken, namen we aan. Dankzij Melek weten we nu dat je niet zomaar thee kunt bestellen in een Koerdisch café. Ze zullen je dan vragen of je normale thee of gesmokkelde thee wilt hebben. Kaçak Çay – of gesmokkelde thee – wordt vanuit Irak naar Turkije gesmokkeld.(1) En raad eens, we hebben het terug naar Nederland gesmokkeld.

Een laatste vraag

De dag voor Internationale Vrouwendag had Melek enkele vriendinnen uitgenodigd in haar flat om de demonstratie op zondag te bespreken. We hebben de hele avond met die geweldige vrouwen doorgebracht: Canan, een vrouw die veel met ons deelde, maar haar ouders niet durfde te vertellen over haar lesbische relatie; Eda, de partner van Canan, die ook hun relatie geheim hield, en Iida die net haar diploma had gehaald en bezig was om haar busje gereed te maken voor een reis naar Europa.

We dronken bier, aten de heerlijke linzenköfte die Melek had klaargemaakt en praatten tot in de kleine uurtjes. Het voelde alsof we veel meer deelden dan alleen maar eten en praten. Er ontstonden nieuwe vriendschappen.

Met onze nieuwe vriendinnen spraken we over onze ervaringen in het dagelijks leven en deelden we verschillende verhalen over politieke acties. We herinneren ons nog het verhaal dat Canan ons vertelde, over een vrouw op de universiteit in Istanboel die geconfronteerd werd met ongewenste seksuele aandacht van een medestudent. Als reactie daarop verspreidden andere vrouwelijke studenten een foto van de man op de campus om deze intimidatie openbaar te maken. Ze ‘bezochten’ ook zijn lezing om hem te beschuldigen en te beschamen.

Maar verhalen over ongelofelijk politiegeweld kwamen ook voorbij. Tijdens een actie, vertelde onze nieuwe vriendinnen ons, viel de politie de vrouwen aan, trok aan hun haren en gooide hen van de trap. Bij een andere actie werden onze vriendinnen gedwongen hun eigen lichaam te gebruiken als “airbag”. De eerste vrouw die op de grond ligt, vangt de rest van de daarop volgende lichamen op. Toen ik naar die verhalen luisterde was ik, Ronja, er niet meer zo zeker van of ik het aan kon om gearresteerd te worden.

En elke keer als we dachten dat we genoeg geleerd hadden, hadden we nog een laatste vraag. Maar we waren niet de enigen die vragen stelden. In feite had Canan een overvloed aan vragen en gaf ze ons genoeg om over na te denken. We spraken over onze families, en Melek, Iida, Eda en Canan beschreven hoe jonge mensen zich onder druk voelden om te trouwen. Toen kwam er een vraag aan ons: “Hoe zijn jullie families over het huwelijk?” Toen ik, Sara, de houding van mijn gelukkig ongehuwde ouders beschreef, voelde ik opnieuw het voorrecht om uit West-Europa te komen. Was het daarom juist dat ik deelnam aan de demo? Het was Internationale Vrouwendag, maar is deze strijd echt internationaal? Heb ik onze nieuwe vriendinnen lastig gevallen door mee te doen aan deze demonstratie?

We hebben geen antwoorden op deze vragen, maar omdat onze nieuwe vriendinnen ons verzekerden dat het prima was als we meekwamen (met het voorbehoud dat ze niet echt wisten of we als buitenlanders in minder of juist meer gevaar waren als we werden gearresteerd) hebben we besloten om te gaan.

8 maart 2020

Met Melek hebben we een plan voor de dag gemaakt. We zouden eerst een manifestatie in Kadiköy bijwonen en dan onze nieuwe vriendinnen van de avond ervoor ontmoeten en naar de hoofddemonstratie op het Taksim-plein gaan.

Om 14:00 uur gingen we met z’n drieën (Melek, Ronja en Sara) naar de veerbootterminal in Kadiköy.

Daar kwamen honderden vrouwen bijeen voor de Vrouwendag, om te protesteren tegen het geweld van mannen tegen vrouwen en tegen ongelijkheid. Je kon een breed scala aan vrouwen zien: jong, oud, religieus, Turks, Koerdisch, anarchisten, socialisten, liberalen, enzovoorts. Overal zag je vlaggen en spandoeken.

Melek deed goed werk en vertaalde voor ons toen een reeks vrouwen uit de diverse groepen die op de manifestatie vertegenwoordigd waren, het podium op gingen. Elke toespraak werd gevolgd door slogans uit de menigte of door muziek van bands, zoals de vrouwenprotestband BandSista.(2) Alle toespraken en slogans hadden in ieder geval één ding gemeen: lhbt- en vrouwenrechten.

Tijdens de demonstratie trok een poster met alleen het nummer 6284 erop onze aandacht. Later, op weg naar huis, maakten we gebruik van de wifi in ons hostel in Sofia om op te zoeken wat dat betekende. Het blijkt dat dit cijfer verwijst naar een wet op het voorkomen en bestrijden van geweld tegen vrouwen.(3) Maar helaas lijkt die wet niet veel effect te hebben. Luisterend naar de verhalen van Melek en haar vriendinnen en naar de toespraken tijdens de demo hoorden we hoe vrouwen in Turkije nog steeds aan geweld worden blootgesteld.

Voor ons vertrek had Ronja wat onderzoek gedaan en rapporten gevonden van verschillende nationale en internationale ngo’s die dat bevestigen. Hun boodschap is duidelijk: in Turkije worden vrouwen geconfronteerd met discriminatie en geweld, en met moord.(4) Vorig jaar werden bijvoorbeeld 474 vrouwen vermoord door mannen.(5) Dit is meer dan één vrouw per dag. Emine Bulut, 38 jaar oud, is één van hen. Ze werd door haar ex-man doodgestoken voor het oog van haar dochter. Deze brute moord heeft in het hele land verontwaardiging gewekt.(6)

Bij het lezen van deze verslagen leren we ook dat een reactie van de regering op deze aanvallen ontbreekt. De door de overheid georkestreerde bescherming van vrouwen richt zich momenteel alleen op vrouwen als onderdeel van het gezin, niet als individu. Ngo’s wijzen op de ontwikkeling om alleen over vrouwenrechten te praten zolang vrouwen worden gedefinieerd aan de hand van conservatieve heteroseksuele gezinswaarden.(7) Op de Vrouwendag-demonstratie was dit ook een onderwerp. Vrouwen droegen posters die verwezen naar vrouwen als individuen: “We zijn geen familie, we zijn vrouwen”.

Na de manifestatie in Kadiköy was het idee om met het openbaar vervoer naar het Taksim-plein te reizen en het protest daar voort te zetten. Om 15:00 uur namen we de veerboot over de zee naar de Europese kant van Istanboel.

Overal is Taksim

De demonstratie van de Vrouwendag zou om 19:00 uur op het Taksim-plein beginnen. Toen we naar het plein liepen, vertelde de altijd goed geïnformeerde Melek ons over de betekenis ervan voor Turks links. Taksim is gevestigd in een historisch diverse volksbuurt en staat al jaren in het centrum van de politieke strijd in Istanboel. Het is de favoriete ontmoetingsplaats voor demonstraties en stond in het centrum van de Gezi-park protesten van 2013.

Maar, zo vertelde Melek ons, de laatste jaren is er een gezamenlijke inspanning geleverd om het karakter van het plein te veranderen. Er is een grote moskee gebouwd in een poging om Taksim te veranderen van een ruimte voor seculiere politiek in een religieuze ruimte, en het diverse gebied rondom het Taksim-plein staat bloot aan een snelle gentrification.

Op weg naar Taksim ontmoetten we onze nieuwe vriendinnen van de avond ervoor: Canan, Eda en Iida. Het was die dag niet gemakkelijk om op het Taksim-plein te komen. Eerst probeerden we de metro. Die was gesloten. Dus liepen we, en terwijl we dat deden zagen we steeds meer politie. Wegen werden geblokkeerd door slagbomen, waterkanonnen en gewapende politie. We konden niet naar het Taksim-plein komen. Na meer dan twee uur lopen belandden we in een café in een zijstraat die naar het plein leidt.

We waren verbaasd over de moed van onze Istanboelse vriendinnen. Ze lijken geen twijfels te hebben over het neerzetten van Vrouwendag op het Taksim-plein. Maar voor ons was het tijd om te vertrekken. Het zien van hoe wanhopig de politie ons van Taksim afhield, had ons onze zenuwen gekost. De verhalen die we van onze nieuwe vriendinnen in het café hoorden, droegen ook niet bij. We hoorden hoe bereid de politie is om waterkanonnen, rubberen kogels en veel verschillende “smaken” traangas te gebruiken.

Onze vriendinnen gingen toch naar de demonstratie op het Taksim-plein. Wij zaten op een bankje in een park en bespraken onze angst en ons diepe respect voor de vrouwen die aan het demonstreren waren. Later hoorden we dat er in de tijd dat wij in het park zaten 34 arrestaties waren geweest – vrouwen die door drie agenten werden weggesleept terwijl hun collega’s hen beschimpten en sloegen.(8)

Terwijl duizenden vrouwen zich van het nog steeds geblokkeerde Taksim-plein afkeerden en in de richting van de zee begonnen te lopen, namen wij op onze parkbank een besluit. We gaan terug naar het plein – om even te kijken. Met een kaart in de hand spelen we de verdwaalde toerist en volgen we het lawaai in de richting van de demonstratie. Toen we de vrouwen vonden, hadden we geen andere keuze dan ons bij hen aan te sluiten.

De energie was buitengewoon. Vrouwen zongen, schreeuwden en zwaaiden met spandoeken. Twee van de teksten daarop zijn in ons geheugen geprent. “Waar ik ook ga, ik wil me vrij voelen, zonder dapper te hoeven zijn”, een verwijzing naar het trieste feit van geweld tegen vrouwen in Turkije, maar de tekst kan net zo goed verwijzen naar de moed die nodig is om de vrijheid om te demonstreren en te protesteren op te eisen. De tweede behoeft geen uitleg, er stond gewoon: “Als je wanhopig bent, denk dan aan deze menigte”. Terwijl we langsliepen, leunden de mensen uit het raam en zwaaiden ze. We zagen een klein meisje vrolijk naar ons zwaaien.

Beneden bij de zee ging de demonstratie uiteen en onze kleine groep ging terug naar de veerboot. Maar de avond was nog niet voorbij. Buiten de veerbootterminal was een grote kring van vrouwen aan het dansen en toen de veerboot Europa achter zich liet, begonnen de vrouwen weer te zingen en zich om te kleden. Totdat de mensen riepen om stilte toen een vrouw van middelbare leeftijd opstond om te praten. Het was Hasbiye Günaçti.(9) “Een beroemde activiste”, fluisterden onze vriendinnen ons toe. Günaçti sprak de mannen op de veerboot toe en vroeg hen weg te blijven van feministische acties. Ze hebben een rol – het uitdagen van andere mannen die gewelddadig zijn tegen vrouwen – maar in feministische acties is het belangrijk dat de eigen stem van de vrouw wordt gehoord.

We kwamen terug aan de Aziatische kant van Istanboel, moe maar gelukkig en met een gevoel van macht. We namen afscheid van Canan, Eda en Iida en gingen een paar drankjes drinken met Melek in ons favoriete Koerdische café (met T. Koffie en gesmokkelde thee, natuurlijk) en daarna naar bed. Morgen zouden we beginnen aan onze lange reis terug naar Nederland via Bulgarije, Servië, Kroatië, Slovenië, Oostenrijk en Duitsland.

Aan de dappere vrouwen van Istanboel

We zijn alle vrouwen die betrokken zijn bij het organiseren van en deelnemen aan de 8 maart-manifestatie en -demonstratie in Istanboel zeer dankbaar.(10) Ze moeten weten dat de beweging waar ze deel van uitmaken groot, krachtig en waardevol is (of althans, zo kwam die op ons over). We willen ook Melek en haar vriendinnen, Canan, Eda en Iida, bedanken voor het feit dat ze ons hebben toegelaten tot de Internationale Vrouwendag-demonstratie en dat ze ons hebben geïnformeerd over de vrouwenbeweging in Turkije.

Terugkijkend op de dag willen we een aantal dingen zeggen. Ten eerste willen we de diversiteit van de manifestatie en de demonstratie vermelden. Ze leken niet de linkse subcultuur of kliek te vertegenwoordigen die men zo vaak ziet in Europese activistenkringen – al moeten we wel toegeven dat de internationale vrouwendag daar vaak een uitzondering op is. De menigte in Istanboel leek een gevarieerde menigte vrouwen te zijn die hun recht op de stad en de nacht wilden doen gelden.

We waren ook onder de indruk van de flexibiliteit van de vrouwen die betrokken waren bij de demo. Het doel was om te demonstreren op het Taksim-plein, maar toen dit onmogelijk bleek werd al snel een nieuw plan gemaakt om door straten te demonstreren met een veel kleinere aanwezigheid van de politie. Door te roepen en te laten zien dat Taksim overal kon zijn, werd het onmogelijk om het verzet volledig af te stoppen.

Tot slot moeten we vaststellen dat de manier waarop het grote aantal vrouwen op de politiedreiging reageerde, gewoonweg heel dapper was. De aantallen die de straat opgingen tegenover een overweldigende aanwezigheid van de politie vereisten de dapperheid van vele duizenden gewone vrouwen. Dapperheid die niet nodig zou moeten zijn, maar die er toch was.

Sara en Ronja

Noten

(1) “Travellers wanting to cross from Iraq into Turkey stand a better chance of making it if they embrace tea smuggling”, The Times, 6 november 2017.

(2) BandSista zijn de vrouwen van het collectief Bandista, die samen met hun kameradinnen de naam BandSista gebruikten.

(3) Burcu Karakaş, “Femicide in Turkey: What’s lacking is political will”, Middle East Institute, 18 december 2019.

(4) Dilek Sen, “Feminismus in der Türkei, Aufstand der Frauen”, TAZ, 5 maart 2020, en “Country Report on Human Rights Practices 2019 – Turkey”, USDOS – US Department of State, 11 maart 2020.

(5) “Een vrouw zijn in Turkije: “Being a woman in Turkey: ‘No justice, no equality, no safety!”, Ahval News, 8 maart 2020.

(6) Carolina Drüten, “Frauen und Männer gleichstellen? Das ist gegen die Natur”, Die Welt, 1 september 2019; Toon Beemsterboer, “Mannen slaan omdat vrouwen provoceren, zeggen veel rechters”, NRC Handelsblad, 30 augustus 2019; “Turkey bans Istanbul International Women’s Day rally for second year”, The New Arab, 8 maart 2020.

(7) “Shadow NGO Report on Turkey’s Seventh Periodic Report to The Committee on The Elimination of Discrimination Against Women”, The Executiv Committee for NGO Forum on CEDAW -Turkey, juli 2016.

(8) Bevestigd door de World Organization Against Torture: “Turkey: No Justification for disproportionate use of force against peaceful women’s rights march”, OMCT, World Organization Against Torture, 13 maart 2020.

(9) Irfan Aktan, “18 Frauen, die man kennen sollte”, Taz.gazate, 8 maart 2019.

(10) Wij willen ook Toby en Caya bedanken voor het proeflezen van dit artikel, en Özden voor het vertalen van alle banners op onze foto’s en waarmee hij een ongelooflijk langzame Servische treinrit sneller heeft doen verlopen. En tenslotte Eric voor deze Nederlandse vertaling.