Onderhandelingen over nieuwe Duitse regering: klimaatmaatregelen als dekmantel voor bezuinigingen op sociale zekerheid

Evenals in Nederland zijn in Duitsland enige tijd geleden verkiezingen geweest. Deze verkiezingen en het vervolg daarop, de formatie van een regering, zijn een breuk met het verleden. In Duitsland regeerden altijd twee partijen, maar bij de verkiezingen verloor de CDU fors, en er was winst voor de sociaal-democraten van de SDP, de Groenen en de liberalen van de FDP. Zij onderhandelen momenteel voor het eerst in Duitsland over een regering van drie partijen. Bij de verkiezingen waren er twee belangrijke thema’s: het streven naar sociale gerechtigheid en de klimaatcrisis, op de agenda gekomen door de grote overstromingen in West-Duitsland. De SPD eiste bij de verkiezingen een wettelijk minimumloon van 12 euro per uur, en de Groenen wilden sluiting van de kolencentrales en een maximumsnelheid op de autowegen.

Binnenhalen

De onderhandelingen tussen de drie partijen zijn nog aan de gang, maar er komt af en toe iets naar buiten. De drie partijen hebben een notitie over de onderhandelingen naar buiten gebracht, het zogenaamde “Sonderungspapier”. De SPD gaat waarschijnlijk haar eis van 12 euro minimumloon binnenhalen. Al is niet duidelijk op welke termijn het wordt ingevoerd. De Groenen halen binnen dat de kolencentrales op termijn worden gesloten en de liberalen van de FDP willen geen belastingverhogingen en een wettelijke beperking van de staatsschulden. De FDP is tegen uitgebreide staatsinterventie, maar die gaat er wat betreft de ecologische ombouw van de infrastructuur toch komen. Maar men verwacht op het thema sociale gerechtigheid niet dat er uitgebreide staatsinterventies komen om de tegenstellingen tussen arm en rijk tegen te gaan en de armoede te bestrijden. De nieuwe regering zal sterk inzetten op het uitbouwen van de hernieuwbare energieproductie. Maar het is de vraag of Duitsland haar doelstelling, in 2050 klimaatneutraal zijn, gaat halen. De klimaatactivisten van Fridays for Future gaven een oproep over klimaatverandering uit waarin wordt gesteld dat we ons over deze regering geen illusies moeten maken.

Verder willen de onderhandelaars over de nieuwe regering sterk inzetten op “elektromobiliteit”, op de uitbreiding van elektrische auto’s. De vakbonden maken zich hier erg ongerust over. De omschakeling van de omvangrijke automobielindustrie zal veel arbeidsplaatsen kosten, ook in andere bedrijven. Toeleverancier van de automobielindustrie Bosch gaat veel van haar fabrieken sluiten door de overcapaciteit die ontstaat door de geringere productie van benzine en dieselauto’s. En voor de productie van elektrische auto’s zijn minder arbeiders nodig. Volkswagen heeft het voornemens om 30.000 arbeidsplaatsen te schrappen. De banenreductie zou betekenen dat ongeveer een kwart van het totaal aantal banen bij het hoofdmerk Volkswagen op de tocht staat. Dat zou wel eens een groot sociaal conflict kunnen worden.

Hervorming van de bijstand (Harz IV)

De Groenen en de SDP willen een hervorming van de bijstand (Harz IV) door de invoering van wat “Bürgergeld” wordt genoemd. Daarnaast willen zij een hervorming van de ziektekostenverzekeringen, wat “Bürgerversicherungsgeld” wordt genoemd. Wat betreft de bijstand moeten er versoepelingen van de regelingen komen. Daarbij worden de verdiensten uit bijbanen meer vrij gelaten, zodat het loont om een baantje te nemen. Tot nu toe ga je er in Duitsland net als in Nederland nauwelijks op vooruit als je een deeltijdbaan met aanvullende bijstand hebt. Verder worden de verplichtingen versoepeld om te verhuizen als je in een groot huis woont (die regel is nu in Duitsland veel strenger dan in de Nederlandse Participatiewet).

Het Hoger Gerechtshof sprak in 2019 uit dat sancties van 60 tot 100 procent per maand wegens het niet voldoen aan de verplichtingen in de bijstand in strijd is met de grondwet. De sancties worden als reactie daarop in de nieuwe wet versoepeld. Maar ook bij het “Bürgergeld” blijft terugkeer naar de arbeidsmarkt en betaalde arbeid centraal staan. De sollicitatieplicht blijft bestaan. Over de hoogte van het nieuwe “Bürgergeld” wordt nog hard onderhandeld. De vakbonden eisen een verhoging van de bijstand naar 600 euro (de huurkosten vallen buiten de reguliere uitkering in Duitsland). Maar de FDP en de Groenen zeggen dat de bijstand niet drastisch kan worden verhoogd. De inflatie in Duitsland is momenteel 4 procent en de energieprijzen rijzen de pan uit. Dat is voor alle mensen met een minimuminkomen, waaronder bijstandsontvangers, een groot probleem. Het is maar de vraag of er bij de hervorming van de bijstand een aanzienlijke verhoging van het bedrag komt.

Basisinkomen

Er ontwikkelt zich in Duitsland een ideologische discussie over de verarming, waarbij twee punten van belang zijn. In de eerste plaats betekent de aankondiging van de hervormingen een nieuwe impuls voor de discussie over een basisinkomen. Voorstanders daarvan brengen de doelstelling van een onvoorwaardelijk basisinkomen in en daarmee komt een oude discussie die in Duitsland jarenlang in de marge werd gevoerd, weer meer prominent op de politieke agenda. In de tweede plaats komt steeds meer naar voren (van de rechterzijde en van de liberalen en de ondernemersorganisaties) dat er een soort conflict is tussen de sociale doelen en de klimaatdoelen. De ambitieuze agenda qua investeringen om de klimaatcrisis tegen te gaan betekent dat men zuinig meent te moeten zijn met geld uitgeven aan sociale zekerheid en verhoging van de lonen. De verwachting is dat de nieuwe regering dit conflict ideologisch zal uitdragen, in een of andere vorm, omdat de FDP de eis heeft binnengehaald dat de belastingen niet worden verhoogd en er een grens zit aan de staatsschuld. De vakbonden en de milieubeweging lijken in deze discussies niet precies te weten hoe ze moeten reageren en hebben geen duidelijk eenduidig antwoord.

Conflicten

Duitsland lijkt onder de nieuwe regering af te stevenen op een periode van sociale conflicten en stakingen tegen de sociale gevolgen van de klimaatmaatregelen, zoals massa-ontslagen, sluiting van fabrieken en een verdere verarming van een deel van de bevolking door de hoge inflatie die slechts gedeeltelijk wordt gecompenseerd en door de hoge energieprijzen. Daarbij zullen naar ik inschat buitenparlementaire protestbewegingen opkomen of zich uitbreiden. Een parlementair steunpunt hebben die bewegingen nauwelijks. De Linke heeft bij de verkiezingen zwaar verloren en is verdeeld in verschillende elkaar bestrijdende stromingen. De partij moet zichzelf opnieuw uitvinden. Als centraal thema in die komende protesten staat, in het licht van de doelstellingen en beperkingen van de nieuwe regering, de vraag of klimaatdoelstellingen gevolgen hebben voor het sociaal beleid en zo ja, welke.

De situatie in Duitsland is ook van invloed in Nederland. Er is over de vorming van een nieuwe regering hier inhoudelijk niets bekend. Het laatste dat ik las was dat informateur Koolmees meedeelde dat de onderhandelingen in een “verdiepingsfase” waren beland. Het zal moeten blijken of deze “verdieping” ook, evenals in Duitsland, inhoudt dat met name de liberalen zich afvragen hoe de noodzakelijke miljardeninvesteringen om klimaatneutraal te worden zich verhouden tot de uitgaven op andere gebieden, vanuit de gedachte dat de belastingen niet mogen stijgen en de staatsschuld beperkt moet blijven. De “verdieping” is dan de ideologische prietpraat om een combinatie van voortgaande bezuinigingen en investeringen in de infrastructuur te verkopen.

Piet van der Lende

(Dit artikel verscheen eerder op de site van Konfrontatie)