#beeldenstorm – Johannes van den Bosch, een van Nederlands grootste koloniale uitbuiters, krijgt vandaag een beeld
Koloniale uitbuiter en genadeloze bestuurder Johannes van den Bosch krijgt vandaag een standbeeld. Hij is niet zo bekend als J.P. Coen of Michiel de Rover, maar heeft minstens zoveel bloed aan zijn handen. Van den Bosch: bedenker en uitvoerder van het cultuurstelsel in voormalig Nederlands-Indië dat grote aantallen mensen de hongerdood in joeg, inspirator voor het moorddadige bestuur van Leopold II van België in Congo, oprichter van de KNIL, uitbuiter van baanlozen en anderen aan de onderkant van de samenleving in Nederland en België, minister van koloniën, commissaris-generaal in West-Indië. Van deze koloniale schurk wordt vandaag een standbeeld onthuld in Frederiksoord. Hoog tijd voor een #beeldenstorm!
Uitbuiter in Nederland
Het standbeeld komt in Frederiksoord, in Drenthe, omdat daar de Maatschappij van Weldadigheid werd gevestigd in de negentiende eeuw. Die Maatschappij omvatte een aantal “kolonies” waar bedelaars, landlopers, zieken, “onwilligen” en andere arme mensen te werk werden gesteld. Om er te werken moesten ze zich in de schulden steken en dwangarbeid verrichten om daar uit te komen. Velen werden er ziek, gingen er dood en werden anoniem in massagraven gedumpt. Vaak wordt het gepresenteerd als een nobel project om arme mensen te verheffen, of zelfs het begin van de verzorgingsstaat. Maar er werden meer dan honderdduizend mensen naar deze binnenlandse kolonies gedwongen. Hun geschiedenis van vernedering en dwang is in het in 2016 verschenen boek “Het pauperparadijs” door Suzanna Jansen vastgelegd en inmiddels tot toneelstuk en musical bewerkt. Het leed dat Van den Bosch in Nederland (en in België) veroorzaakt heeft, is inmiddels dus algemeen bekend. Van den Bosch’ Maatschappij was vooral bedoeld om de grote steden te ontdoen van “lastige” mensen, en daar vervolgens een economisch slaatje uit te slaan.
West-Indië
Voor een paar maanden was Van den Bosch commissaris-generaal in West-Indië. Als een van zijn belangrijkste wapenfeiten daar wordt gezien dat hij oprichter was van de “Maatschappij ter Bevordering van het Godsdienstig Onderwijs onder de Slaven en Kleurlingen in de Kolonie Suriname”. Vaak wordt hij neergezet als iemand die het beste voor had met tot slaaf gemaakten in Suriname, maar Van den Bosch was niet tegen het systeem van slavernij. Hij zag de relatie tussen eigenaar en tot slaaf gemaakte als een tussen voogd en onmondige, waarbij de eigenaar de plicht had voor de tot slaaf gemaakte te zorgen. Bepaald geen abolitionist dus.
Oost-Indië
Daarna ging Van den Bosch naar “de Oost” om daar als gouverneur-generaal nog veel grootschaliger huis te houden dan hij in Nederland al had gedaan. In een een-tweetje met koning Willem I en diens handelsonderneming de Nederlandse Handels Maatschapij (NHM) zette hij daar het cultuurstelsel op. Indonesische boeren werden, met de lokale elite als tussenpersoon, gedwongen om een deel van de opbrengsten van hun land af te staan aan de Nederlandse staat (want het was Nederlandse grond, dus de Nederlandse staat had daar recht op, nietwaar?). Formeel gezien zouden ze daar wel enige compensatie voor moeten krijgen. In de praktijk kwam het daar natuurlijk niet van. Het gevolg voor de Nederlandse schatkist was geweldig, het cultuurstelsel heeft Nederland van een faillissement gered, en leverde op een gegeven moment een derde van de staatsinkomsten op. De gevolgen voor de mensen in Indonesië waren uiteraard desastreus. Uitbuiting, dwangarbeid, slavernij, honger en hongersnoden. Alleen al bij de hongersnood in Demak en Grobogan, mede het gevolg van het cultuurstelsel, kwamen 83.000 mensen om. Deze gevolgen waren destijds ook al bekend, maar Van den Bosch negeerde ze. Een volle schatkist ging voor hem boven mensenlevens.
Daarnaast was het cultuurstelsel ook een inspiratie voor het moorddadige regime dat Leopold II, koning van België, later in Congo zou gaan voeren. En Van den Bosch was als gouverneur-generaal verantwoordelijk voor de oprichting van het Koninklijk Nederlands Indisch Leger (KNIL), dat de eeuwen van Nederlandse koloniale militaire terreur nog meer dan een eeuw in alle hevigheid voort zou zetten.
Een beeld?!
In de negentiende eeuw zetten nationalistische machthebbers veel beelden van koloniale en racistische schurken neer. In Frederiksoord zet kunstenares Herma Schellingerhoudt die traditie in 2022 voort. Ze heeft een menshoog koperen beeld van Van den Bosch gemaakt. Blijkbaar heeft ze de afgelopen tien jaar niet echt kennis genomen van de anti-Zwarte Piet-beweging en de anti-racistische en dekoloniale wind die daarmee samenging. Blijkbaar heeft ze schijt aan de Black Lives Matter-protesten van twee jaar geleden, waarbij ook koloniale standbeelden omvergetrokken werden.
Maar wellicht heeft ze toch een heel klein haartje bewustzijn over Van den Bosch’s intens problematische karakter en daden. De inventarisatie daarvan, hierboven, is nog maar een begin. Schellingerhoudt zegt over Van den B.: “Ik heb verwijzingen gemaakt naar het koloniale verleden, dus ook naar de VOC. Wat die verwijzingen precies zijn, is nog even een verrassing.” Het zal ons benieuwen. Maar zelfs als er enige kritiek in haar beeld verwerkt zou zitten: koloniale schurken eer je niet met een beeld. Wat ons betreft verdwijnt het daarom liefst zo snel mogelijk weer, en wel richting de schroothoop van de geschiedenis.
Joris Hanse en Puk Pent
Hij was ook degene die aanvocht de slaven vrijheid te bieden middels scholing en zorg. Iets wat destijds door de president van amerika lincoln werd gelezen maar niet gekozen. Hij koos
Voor segregatie. Wat een eenzijde en bijna klaar populistische blik op de geschiedenis. De kunstenaar ontkent het verleden niet door de koffiebonen, maakt het zelfs bespreekbaar. Laat het een gespreksonderwerp zijn ipv een versimpeling van feiten en fabels. Jullie kiezen een eenzijdige verbastering van het verleden. Zo simpel is het soms niet.
Nee, Door, tot slaaf gemaakten scholing en zorg aanbieden is iets heel anders dan hen vrijheid bieden. Van den Bosch kwam tientallen jaren na de Franse revolutie (met haar “vrijheid, gelijkheid en broederschap”) – en de opstand van Haïti die daarop volgde – in ‘West-Indië’ aan en wist dondersgoed dat slavernij niet kon, dat de tot slaaf gemaakten zich verzetten. Vermoedelijk dacht Van den Bosch deze ultieme vorm van witte heerschappij nog een tijdje te kunnen rekken via enkele verbeteringen in het lot van de tot slaaf gemaakten, om ze zo beheersbaarder te houden. En ja, zo koos Van den Bosch ook voor segregatie.
Het is trouwens een beetje laf om je te verschuilen achter die paar piepkleine koffieboontjes. Het beeld is er niet om iets ‘bespreekbaar te maken’. Het is een eerbetoon aan een koloniale moordenaar, heel simpel. Daar veranderen die boontjes niets aan. Het is via zulke racistische beelden dat juist geprobeerd wordt om dat zwarte verleden niet bespreekbaar meer te maken, want het neerzetten ervan is een signaal dat de man het waard is om geëerd te worden, ongeacht wat ie gedaan heeft. Terwijl als we er echt over gesproken hadden, als we echt tot ons hadden laten dringen hoeveel dood en verderf hij gezaaid heeft, dan zou dat beeld er niet gekomen zijn. Dan had men een beeld voor zijn slachtoffers neergezet.
Het probleem is uiteindelijk dat die honderdduizenden dode koloniale onderdanen je niet echt kunnen schelen. Wees daar toch eerlijk over. Men vond dat destijds geen volwaardige mensen, en dat zijn het in de ogen van de kunstenaar en van jou nu nog steeds niet. Als de man honderdduizenden witte Nederlanders de hongerdood had ingejaagd door hun eten af te nemen, dan was dat beeld er nooit gekomen, wees eerlijk! En ook niet als we meer dan honderdduizend notabelen (zoveel waren er destijds wellicht niet eens) in kampen als Frederiksoord en Veenhuizen hadden gestopt, om hen eens op te voeden en te leren zich nuttig te maken door op het land te werken.
Nog even over dat vermeende brengen van ‘vrijheid’. Het is dus waarschijnlijker dat Van den Bosch de afschaffing van slavernij bemoeilijkt heeft, lezer we ook in deze biografie.
“Het belangrijkste resultaat dat Van den Bosch in Suriname wist te bereiken was de oprichting, tijdens zijn aanwezigheid in Paramaribo in 1828, van een Maatschappij ter Bevordering van het Godsdienstig Onderwijs onder de Slaven en Kleurlingen in de Colonie Suriname. In de praktijk betekende dit initiatief een effectieve strategie om de zwakke stemmen in Nederland vóór afschaffing van de slavernij tot zwijgen te brengen met een beroep op kerstening als voorwaarde voor emancipatie. Het politieke klimaat in Nederland veroorzaakte voor de slaven van Suriname en de Antillen een status quo, waarbij emancipatie naar een verre toekomst werd geschoven.”
Over het algemeen beschouwen mensen een standbeeld toch echt als iets van verering. Een standbeeld van iemand plaatsen betekent voor velen dat iemand kennelijk vlekkeloos en zonder schande door het leven is gegaan, geliefd is etc.
Je kunt dus nooit een standbeeld plaatsen van een persoon met de opvatting dan gaan we het gesprek aan. Wil je dat gesprek openen zou je hem idd in boevenkleding o.i.d. moeten tentoonstellen zodat men gaat afvragen hey, een standbeeld=verering, maar een boevenpak? hoe zit dat. en daarmee laat je dan dus ook blijken dat er niet voorbij wordt gegaan aan de slechtere kanten van deze persoon. We weten allemaal dat het andere tijden waren …..toen, ja, maar nu mag ik hopen dat we niet meer personen evreren welke slavernij, dwang, discriminatie aan de handen hebben.
Haha, dat is precies wat er gebeurd is gisteravond in Frederiksoord.
Op het document dat Johannes van den Bosch in zijn hand houdt staat ‘Frederikoord’ geschreven. Enig idee waarom?
@ Dimitri
Van den Bosch was de bedenker, oprichter van de De Koloniën van Weldadigheid: Frederikoord /Frederiksoord was de eerste Kolonie:
“Als eerste wordt Frederiksoord gesticht, waar “gezonde” en “nette” arme mensen heen gestuurd worden en eigen boerderijen krijgen. Later volgen Willemsoord, Wilhelminaoord en Boschoord naar hetzelfde model. Dit zijn de zogenaamde “vrije koloniën” (alhoewel vrij een zeer relatief begrip is in deze context).”
https://www.doorbraak.eu/johannes-van-den-bosch-een-relatief-onbekende-koloniale-misdadiger-met-ontelbare-doden-op-zijn-geweten/
@ Puk
Johannes van den Bosch was een origineel denker, maar ik zou hem niet zonder meer de ‘bedenker’ van de MvW willen noemen. Ik verwijs kortheidshalve naar:
– Graaf Rumford, wiens beruchte Rumfordse soep ook door de MvW werd geserveerd.
– Prins Federik. Zie pp. 17-20 in: https://www.yumpu.com/de/document/read/10994261/geschichtsbrief-2-2007-gemeinde-bedburg-hau
– Johann Daniel Lawätz, die reeds vanaf 1815 met Van den Bosch correspondeerde.
– Robert Owen, die bij herhaling heeft beweerd dat hij de geestelijk vader was van de MvW.
– Emmanuel von Fellenberg, die een bron van inspiratie is geweest voor Van den Bosch.
Ik heb over Johannes van de Bosch tientallen lezingen gegeven in binnen- en buitenland; ik kom desgewenst graag een keer naar Leiden
@Dimitri
Uiteraard deed Van den Bosch (dit) alles niet in zijn uppie.