Griekenland tussen recessie en explosie

De Griekse economische en sociale crisis is de laatste weken met volle hevigheid teruggekeerd in de aandacht van de politiek, het zakenleven en de media. De strijd tegen de draconische bezuinigingsmaatregelen is weer opgeleefd. En de financiële en economische problemen blijken nog groter dan eerder gedacht. Vanuit andere staten, ook vanuit Nederland, wordt op nóg scherpere maatregelen aangedrongen – maatregelen om ervoor te zorgen dat schuldeisers iets van hun uitgeleende geld terugzien. Maatregelen die de Griekse arbeiders en anderen aan de onderkant nog verder de armoede en uitzichtloosheid in dreigen te trappen. De kans op een sociale explosie, al jaren nadrukkelijk aanwezig, neemt daarmee eerder toe dan af.

De Griekse crisis is onderdeel van de wereldwijde economische narigheid die in 2008 als “kredietcrisis” bekend stond, maar in 2009 al snel een complete en diepe recessie werd. Achtergrond is de wanhopige zoektocht van het kapitaal naar winstgevende beleggingsmogelijkheden. Rond 2000 werden die vooral gevonden in de opkomende internetbusiness. Het geld stroomde daarheen, maar zonder onderlinge afstemming – een vrije markt, nietwaar – investeerde iedereen opgewekt langs elkaar heen, en ontstond er al snel overcapaciteit. De winsten vlogen omlaag, de internetboom bleek een internetbubble. In het kielzog daarvan ontstond er een recessie.

Het geld zocht nieuwe uitwegen. Met name de bouw en woningsector boden die. Zolang mensen huizen bleven kopen, zakte de vraag niet verregaand in en bleef de economie redelijk draaien. Maar veel mensen hadden eigenlijk geen geld voor een eigen huis. Door het stimuleren van goedkope hypotheken stelden banken geld beschikbaar aan zulke mensen. Die kochten toch een woning, maar staken zich daarvoor in flinke en riskante schulden. Een beetje rentestijging, en zulke mensen hadden betalingsproblemen. Omdat er flink wat van deze dubieuze hypotheken in omloop waren gebracht, kwamen nogal veel huizen’bezitters’ in moeilijkheden. Al snel bleek dat terugbetaling van zulke hypotheken een fictie was. Banken zagen hun uitgeleende geld verdampen en raakten zelf in de problemen. Sommigen gingen bankroet, anderen konden slechts met enorme staatssteun overeind worden gehouden. In beide gevallen betrof het grote financiële instellingen.

Een faillisementsgolf onder banken joeg een recessie aan. De enorme bedragen die regeringen moesten lenen om resterende banken te redden, leidden tot gierende staatsschulden en begrotingstekorten. Om die laatsten af te betalen, begonnen regeringen grote bezuinigingsprogramma’s door te drukken – ten koste van lonen, pensioenen, sociale voorzieningen en openbare diensten. Ten koste dus van mensen die totaal niet schuldig waren aan het speculatieve winstbejag dat tot de riskante hypotheken, de faillisementsgolf en het op kosten van de belastingen redden van banken had geleid. Die staatsschulden waren intussen wat de woekerhypotheken enkele jaren eerder waren geweest: beleggingsobjecten voor financiële instellingen. Regeringen als de Ierse, de Portugese en met name ook de Griekse werden aangemoedigd om geld te lenen. Geld in staten steken, tegen een gunstige rente, leek immers een heel veilige belegging; accountants en banken hielpen de boekhoudingen zodanig te masseren dat onduidelijk bleef hoe ernstig de toestand was.

Zo steeg de Griekse staatsschuld, en in 2009 zette ook in Griekenland de recessie door. Conservatieven in de regering wilden bezuinigen. De sociaal-democraten van PASOK beloofden dat zij het milder en socialer zouden aanpakken. Zij wonnen in oktober 2009 de verkiezingen en gingen regeren. Binnen enkele maanden bleek echter dat de regering systematisch had gelogen over de staatsschuld; die bleek nog hoger dan al geraamd. PASOK begon nu aan een zwaar bezuinigingsprogramma, waarin aanvankelijk vooral pensioenen en salarissen van overheidspersoneel zwaar onder vuur kwamen te liggen. Dat leidde tot grootschalig arbeidersprotest. Vooral in de eerste helft van 2010 vond de ene na de andere algemene eendagsstaking plaats. De stakingen gingen vergezeld van felle demonstraties en rellen. Het straatprotest was extra heftig vanwege de diepe haat die onder grote groepen radicale jongeren al bestond. In december 2008 had de oproerpolitie in Athene een jongen van 15 doodgeschoten, hetgeen toen al tot weken van rellen en opstand leidden. In Griekenland bestaat een sterke anarchistische beweging die bovendien onder bredere lagen van de bevolking op begrip kan rekenen.

De protesten leidden niet tot wezenlijke veranderingen van het beleid, en al helemaal niet tot de val van de regering. In de tweede helft van 2010 leek er van een zekere demoralisering sprake; protesten kwamen steeds plichtmatiger over. Het regeringsbeleid leidde intussen niet tot verbetering van de economische en financiële situatie. Sterker nog, in de afgelopen maanden werd duidelijk dat de financiële situatie – als winst en afbetaling van schulden de hoogste normen zijn althans – tot nieuwe, nog krassere maatregelen noopt. Enkele koppen uit de Volkskrant: “Kredietwaardigheid Griekenland weer verlaagd” (7 maart); “Griekse economie krimpt nog harder dan verwacht” (14 maart); “Griekse begrotingstekort groter dan verwacht” (30 maart).

Aanvankelijk was het verhaal nog: “EU: geen noodzaak Griekse herstructurering” (2 april), maar tevens: “Eurozone versoepelt voorwaarden Griekenland” (12 maart). Anders gezegd: Griekenland kon wat makkelijker geld lenen, maar de schulden moesten zoals afgesproken worden afbetaald. Dat afbetalen leek nog wel een beetje realistisch: “Griekse schuld fors omlaag door verkoop bezit” (19 maart). Dat laatste – geld incasseren door het privatiseren van staatseigendom, en dat geld gebruiken om de staatsschuld af te betalen – lost trouwens structureel weinig op. Je kunt een staatsbedrijf maar eenmaal verkopen, en er komt een eind aan het totaal aan staatsbezit dat je van de hand kunt doen. In Argentinië werd een soortgelijke privatisering doorgevoerd in de jaren negentig. Het wist de financiële ineenstorting eind 2001 in dat land niet af te wenden. Privatisering is echter precies waar de Griekse regering de nadruk op legt. Dat eerdere bezuinigingen de economische recessie nog zouden versterken, was ook niet vreemd: als mensen steeds minder inkomen hebben – vanwege loon- en pensioendaling, vanwege werkloosheid – dan stort in allerlei bedrijfstakken de vraag, en daarmee de bedrijvigheid, immers in. Om de Griekse economie geld op te laten hoesten kneep de regering die economie zo sterk af dat er steeds minder geld op te hoesten viel. Maar de teugels laten vieren mocht niet van de kapitaalverschaffers, de internationale financiële instellingen en de EU-regeringen die intussen een noodfonds in het leven hadden geroepen om de Griekse staatsfinanciën van de ondergang te redden.

Bij degenen die eisen dat Griekenland afbetaalt, heeft zich nadrukkelijk minister De Jager van Financiën gevoegd. Sterker: hij eist nog strengere bezuinigingsmaatregelen als voorwaarde voor verdere steun. “Griekenland moet eerst laten zien dat het land bereid is drastisch te bezuinigen. Pas dan zal Nederland ook groen licht geven voor het vrijgeven van het volgende onderdeel uit het al eerder toegezegde Europese steunpakket voor Griekenland”, zei De Jager. Alsof Griekenland – de Griekse regering althans – al niet enorm veel ‘bereidheid tot bezuinigingen’ heeft tentoongespreid. Beleggers houden er intussen rekening mee dat de Griekse staat niet aan haar verplichtingen zal kunnen voldoen. “Uit een onderzoek van persbureau Bloomberg blijkt dat 85 procent van de 1.263 ondervraagde beleggers denkt dat Griekenland een deel van de schuldenlast niet kan afbetalen”, aldus de NRC (13 mei).

Staat en kapitaal zitten al met al in een diepe impasse waar geen eenvoudige uitweg uit zichtbaar is. Ja, Griekenland zou de euro los kunnen laten en de drachme weer in kunnen voeren. Dat geeft de Griekse staat de ruimte om, via een gunstige wisselkoers, de export en het toerisme te bevorderen. Maar goedkope export betekent dure import, met het gevaar van hyperinflatie. “Een inflatie van maar 25 tot 30 procent zou het Syntagma-plein in Athene waarschijnlijk binnen een paar weken in een Tahrir-plein kunnen veranderen”, aldus John Pastrikas in MRzine, waar hij diverse beleidsopties en hun gevolgen bespreekt. Met de drastisch verlaagde lonen en pensioenen van velen, gaat zo’n uitholling van koopkracht niet goed vallen bij heel veel mensen. Griekenland zou een staatsbankroet kunnen afkondigen en de schuldeisers daarmee duidelijk kunnen maken dat ze hun geld kwijt zijn, helaas pindakaas. Maar dat is niet bepaald de methode om kapitaalverschaffers aan te moedigen om opnieuw geld in de Griekse staatskas te steken. Het laatste restje vertrouwen van de internationale financiële wereld in Griekenland zal erdoor verdwijnen. Dat de Griekse regering echter in staat is om zonder staatsbankroet en binnen de eurozone de financiële problemen de baas te worden, is niet waarschijnlijk. De bezuinigingen tot nu toe bleken onvoldoende, maar zijn al meer dan heel veel mensen kunnen verdragen. Nog harder bezuinigen betekent een complete sociale explosie riskeren. Dat weet de regering kennelijk ook, dat weten staatsfunctionarissen. Het keer op keer keiharde optreden van de oproerpolitie tegen demonstranten weerspiegelt die angst.

Intussen groeit de opstandigheid weer. Afgelopen woensdag vond de zoveelste algemene eendagsstaking plaats in Griekenland. De BBC citeert een van de actievoerders, een 46-jarige arbeider in de IT-sector: “Ze willen onze in het verleden verworven sociale rechten onderdrukken en ons terugbrengen naar de middeleeuwen om banken en bankiers te redden. In mijn bedrijf waren er 100 ontslagen in januari, onze salarissen zijn met 15 procent gekort en er komt nog meer.” Dat is dus wat De Jager de Griekse arbeiders wil opleggen: nog meer dan vijftien procent loondaling, nog meer ontslagen. Dat is ook een waarschuwing voor ons in Nederland zelf. Het laat zien wat iemand als De Jager bereid is arbeiders en anderen aan de onderkant door de strot te duwen om banken en dergelijke te redden.

Ook bij deze gelegenheid viel de oproerpolitie demonstranten met grote grofheid aan. Gehelmde agenten sloegen erop los, met de metalen achterkant van hun knuppels Ze sloegen de dertigkarige Yiannis K. zodanig dat hij met zwaar hersenletsel in kritieke toestand naar het ziekenhuis moest, waar hij nog steeds op intensive care ligt. De dag daarop gingen mensen weer de straat op, nu vooral tegen het politiegeweld zelf. Enkele agenten zijn intussen geschorst vanwege dat geweld, kennelijk in een poging om de gemoederen tot bedaren te brengen. Ook de Griekse regering herinnert zich immers de opstand die in december 2008 uitbrak als reactie op het doodschieten van Alexis Grigoropoulos door de politie. Intussen zijn er, na een moord van onduidelijke afkomst waar migranten prompt de schuld van kregen, ook racistische pogroms uitgebroken, waarin nazi’s en politie staan tegenover migranten en anarchisten die terugvechten. Een immigrant uit Bangladesh is al doodgestoken, waarschijnlijk door fascisten. De diepe frustraties onder de Griekse bevolking gaan niet automatisch naar links, naar sociaal verzet. Extreem-rechts slaagt er in om iets van die frustraties te richten tegen migranten als makkelijk doelwit. Intussen hebben actievoerders, klaarblijkelijk als vergelding voor de levensgevaarlijke politieaanval op Yiannis K., een politiebureau in Athene aangevallen. Via het blog From The Greek Streets zijn de snel opeenvolgende gebeurtenissen te volgen.

Verzet tegen oude en nieuwe bezuinigingen en privatiseringen, tegen politiegeweld en tegen racisme en fascisme, het is allemaal noodzakelijk om een ‘oplossing’ van de crisis over de ruggen van de bevolking van Griekenland, doorgedrukt met de meest gewelddadige middelen, te blokkeren. Dat zulk verzet, indien succesvol, het einde van minstens de Griekse regering en hopelijk ook van de bijbehorende staat inhoudt, is niet meer dan redelijk.

Globalinfo heeft een nuttig overzichtsartikel met veel links over de Griekse crisis.

Peter Storm
Van het weblog Rooieravotr