De wetten waarmee fascisten de macht kunnen grijpen liggen al klaar
Het is niet nuttig om fascisme alleen te zien waar fascistische politici aan de macht zijn. Fascisme wordt namelijk voorbereid; de wettige middelen die fascisten gebruiken liggen vaak voor ze klaar. Een artikel over de laatste jaren van Weimar, en de middelen die in Nederland klaarliggen.
Allereerst een omschrijving van de Weimarrepubliek eind 1932. Generaal Kurt von Sleicher is rijkskanselier van een minderheidskabinet. Al sinds 1925 kunnen centrumpartijen en liberalen geen meerderheidskabinet vormen omdat ze weigeren samen te werken met linkse partijen.
Sinds 1925 wijst president Von Hindenburg dan ook rijkskanseliers aan van partijen die hem bevallen, ook al hebben die geen parlementaire meerderheid. Dit gebrek aan wetgevende bevoegdheid wordt gecompenseerd door de wetgevende decreten die Von Hindenburg uit kan vaardigen.
Dit was eigenlijk een noodbevoegdheid, maar de rechterlijke macht (gewend aan de wetgevende macht van de Duitse keizer) was niet bereid om deze wetgeving aan banden te leggen. Hierdoor konden centrumpartijen regeren zonder (veel) bemoeienis van de sociaal-democraten.
Op 1 juni 1932 wordt Franz von Papen, voormalig lid van de katholieke Zentrumpartij, rijkskanselier. Hij vervangt Zentrumkanselier Brüning, die met de linkse SPD probeerde samen te werken. Zijn expliciete doel is een missionair kabinet te vormen dat de democratie zal afschaffen.
Hiertoe werkt Von Papen (links) samen met Adolf Hitler (rechts). De NSDAP (nazi’s) zullen gedoogsteun geven aan Von Papen terwijl die een nieuwe, dictatoriale grondwet invoert. In ruil voor gedoogsteun roept Von Papen nieuwe verkiezingen uit, die de nazi’s verwachtten te winnen.
De nazi’s zijn de grootste partij na de verkiezingen van 31 juli 1932. Ze verraden Von Papen onmiddellijk door een motie van wantrouwen tegen hem te steunen. Tegelijk proberen ze een minderheidscoalitie te vormen met Zentrum, maar Hitler wil dat alleen als hij kanselier wordt.
Om uit de impasse te komen roept Von Papen nieuwe verkiezingen uit. Dat lost niets op: de nazi’s verliezen een paar zetels maar de linkse partijen zijn nu samen groter. Uiteindelijk wijst Von Hindeburg generaal Von Sleicher aan als kanselier om een regering met Hitler te vormen.
Zentrum gaat uiteindelijk akkoord en op 30 januari 1933 wordt Adolf Hitler benoemd tot Rijkskanselier met Von Papen als zijn vicekanselier. Het doel is nog steeds de democratie afschaffen, waarvoor Von Papen Hitler hoopt te gebruiken. En vice versa.
Het is dus heel snel gegaan: in acht maanden tijd is de nazipartij van een paria naar een regerende partij gegaan. En daarna gaat het nog sneller. Op 27 februari 1933 steekt anarchist Marinus van der Lubbe de Reichstag in brand om Duitsers aan te zetten tot revolutie.
Hitler gebruikt de noodwetgeving waarmee Von Papen regeerde om bij decreet burgerrechten af te schaffen. Binnen enkele dagen was de communistische partij vernietigd. Ook de SDP werd uitgekleed. De overgebleven partijen stemden in maart in met de dictatoriale grondwetswijziging.
De nazi-partij schakelde met bestaande wetten de oppositiepartijen uit alvorens zichzelf dictatoriale macht te geven. Ook Nederland is vatbaar voor dit soort machtsgrepen als de verkeerde mensen aan de macht komen. De te misbruiken wetten bestaan al.
Zo is de (politie)ambtenaar die geweld pleegt volgens de geweldsinstructie niet strafbaar. De geweldsinstructie kan worden vastgesteld door het kabinet zonder tussenkomst van de Tweede Kamer. Zo kan het kabinet dus eenzijdig besluiten welk geweld de politie kan inzetten.
Naast dat de ambtsinstructie door het kabinet wordt opgesteld, wordt ook het hoofd van de politie door het kabinet aangewezen. Zo heeft het kabinet direct invloed op de gehele politieorganisatie en hun ‘opsporingsstrategie’, terwijl het kabinet ook de spelregels maakt.
De rechterlijke macht wordt in Nederland ook benoemd door het kabinet. Rechters kunnen dan wel niet ontslagen worden, maar omdat het kabinet rechters benoemt kunnen zij invloed uitoefenen op hoe de wet wordt uitgelegd. Dat die benoeming apolitiek is, is slechts een gebruik.
Ook de controle vanuit de Tweede Kamer is zeer beperkt. Het is gebruikelijk dat een kabinet of minister aftreed na een motie van wantrouwen, maar dat is niet verplicht. Als de Tweede Kamer dat wil verplichten zou de Grondwet moeten worden aangepast.
Nieuwe verkiezingen bieden ook geen uitkomst. Dat een kabinet demissionair wordt en geen belangrijke zaken meer mag doen is een constitutioneel gebruik, geen verplichting. Ook hoeven gevallen kabinetten geen verkiezingen uit te schrijven. Ze kunnen simpelweg opnieuw formeren.
Überhaupt betekent het niet veel als de oppositie de verkiezingen wint. Ministers worden aangewezen bij Koninklijk Besluit, en dus door het kabinet. Een oud kabinet kan simpelweg ervoor kiezen geen nieuw kabinet te benoemen. Er is geen automatische certificering zoals in de VS.
Dan moet je maar hopen dat oppositiepartijen blijven bestaan, maar ook dat is niet gewaarborgd. De FIOD kan partijbureaus binnenvallen voor fiscaal onderzoek. Zelfs als er niets wordt gevonden kan een partij praktisch worden verlamd door constant (politiek gemotiveerd) onderzoek.
Dit is allemaal overigens duidelijk in strijd met de geest van de Grondwet en het idee van een democratische rechtsstaat. Echter, een rechter moet dapper zijn om zich hierover uit te laten, en de staat heeft laten zien met welk gemak ze gerechtelijke beslissingen negeert.
En ook al is er een dappere rechter, je moet je weg naar de rechtspraak weten te vinden. Die weg is voor veel mensen al afgesneden: een rechtsgang is duur, zeker als de staat in hoger beroep blijft gaan. In de tussentijd doet de staat alsof alles wat ze doen legaal is.
Bedenk hoe veel zaken nu voor de rechter zijn of worden uitgevochten: stikstof, Urgenda, toeslagen, etnisch profileren, COVID-fonds, stakingsrecht, demonstratierecht… En denk dan aan hoe veel mensen niet de middelen hebben om hun zaak tot de Hoge Raad te bepleiten.
Toch hebben we het uiterste van dat misbruik nog niet gezien. De ondernemersachterban van de VVD en CDA zijn gebaat bij een regering die zich in ieder geval nog neerlegt bij gerechtelijke uitspraken. Maar partijen als FvD, PVV en JA21 voelen zich waarschijnlijk minder gebonden.
En er zijn beslissingen waartegen je niet eens effectief bij de rechter kan klagen. Als de politie mensen arresteert vlak voor een demonstratie of verkiezing, dan heeft het weinig zin als je vervolgens onschuldig wordt verklaard. In voorarrest kan je geen campagne voeren.
Actieve inmenging van de politie is niet eens vereist. In 1933 was de politie (in opdracht van Hitler) grotendeels afzijdig terwijl de knokploegen het vuile werk deden. Zo werden communisten buiten het strafrecht om vermoord, hun sleutelfiguren werden in voorarrest geplaatst.
De Nederlandse rechtsstaat hangt van gebruiken aan elkaar. Dat blijkt onder tien jaar VVD-regering steeds meer een probleem, maar het ergste hebben we nog niet gezien. Dat komt als er een partij aan de macht komt die baat heeft bij de vernietiging van democratische controle.
Dat ons wetgevingsproces beschermt tegen een machtsgreep doet er nauwelijks meer toe: zelfs een minderheidskabinet zou met de huidige, geldende wetten de rechtsstaat compleet kunnen uithollen zonder één wet te wijzigen, mede door de bestuurscultuur die zich hier heeft ontwikkeld.
Wie denkt dat het bovenstaande nog heel ver weg is, en dat we nog veel tijd hebben, heeft het fout. De gelegenheidscoalitie bestaat al. Het is wachten tot een dergelijk figuur een ministerpost gaat bekleden.
Dus: nú is de tijd voor effectief anti-fascisme. Anti-fascisme dat afwacht tot fascisten aan de macht zijn is te laat. Extreem te laat. De nazi’s gingen in acht maanden van paria tot leiders van een éénpartijstaat. Dat kan hier ook gebeuren, en sneller dan wij kunnen reageren.
Bo Salomons
(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Twitter.)