De wolvengroet is onmiskenbaar een Turks fascistische uiting

Het EK-duel van afgelopen dinsdag tussen Oostenrijk en Turkije werd ernstig ontsierd door twee extreem-rechtse uitingen. De eerste kreeg opvallend genoeg weinig aandacht: een deel van de Oostenrijkse aanhang zong “Deutschland den Deutschen, Ausländer raus” op de melodie van “L’Amour toujours” van Gigo D’Agostino. De tweede uiting werd wereldnieuws: Turks international Merih Demiral, verdediger van het Saoedische Al-Ahli en de grote man van de wedstrijd met twee doelpunten, bracht met beide handen de wolvengroet. Het gebaar is zonder twijfel een politiek teken van de Grijze Wolven, de militanten van en rondom de fascistische Partij van de Nationalistische Beweging (MHP). Turkse nationalisten van allerlei pluimage en de Turkse staat ontkennen de exclusieve relatie tussen deze groet en het Turkse fascisme door te stellen dat het om een eeuwenoud Turks symbool gaat, maar niets is minder waar.

Het was Demiral zelf die na de wedstrijd de groet probeerde af te doen als een onschuldig gebaar: “De manier waarop ik het vierde, heeft iets te maken met mijn Turkse identiteit. Ik zag mensen in het stadion die ook dit gebaar maakten.” Daarop plaatste hij een foto van het moment van groeten op Twitter met de tekst “Wat een geluk als je kunt zeggen: ik ben Turk”. Demirals wolvengroet maakte een storm van kritiek en afschuw los uit verschillende kringen. Met name linksen, feministen, alevieten, Koerden, Armeniërs en andere christenen in en afkomstig uit Turkije reageerden woedend. Zij associëren de wolvengroet namelijk met haat en geweld tegen hun levensovertuigingen en gemeenschappen. Ook de Duitse minister van Binnenlandse Zaken Nancy Faeser veroordeelde de actie van Demiral. De UEFA reageerde met een onderzoek dat resulteerde in een schorsing van twee wedstrijden voor Demiral. De Turkse staat, waarin de MHP als bondgenoot van president Erdoğan zeer grote invloed heeft, karakteriseerde de groet als een “historisch en nationaal gebaar” en de reactie van de Duitse minister als een gevalletje van vreemdelingenhaat.

Mythe

Van die stelling van de Turkse staat en nationalisten over de wolvengroet is niets waar. Dat de wolf een eervolle rol heeft als dier in de mythologie van Turkstalige gemeenschappen is wel een feit. In sommige vertellingen is de grijsgekleurde wolvin Asena de oermoeder van het Turkse volk, en in andere mythen is Asena de wolvin die de weg wijst aan Turken tijdens hun migratie uit hun mythische herkomstgebied Ergenekon in Centraal-Azië. Maar het motief van de wolf is verre van uniek voor Turkstalige gemeenschappen. De wolf speelt een rol in mythen uit de hele wereld, waaronder Japan, Mongolië, Iran, India, de Kaukasus, het Midden-Oosten, Amerika én Europa. De meest bekende Europese mythe in dit kader gaat over de stichting van Rome: een wolvin zou de tweelingbroers Romulus en Remus, de latere stichters van Rome, hebben gered van de hongerdood door hen te zogen.

Naties en nationalisme zijn geen natuurverschijnselen, maar creaties die vooral vanaf de negentiende eeuw door mensen zijn gevormd en gelegitimeerd op basis van al dan niet bijgekleurde mythen. Het is gezien de belangrijke rol van de wolf in de Turkse mythologie verklaarbaar dat dit dier als politiek symbool werd gebruikt door de vroege Turkse nationalistische beweging en later bijvoorbeeld op bankbiljetten in de eerste jaren van de in 1923 gestichte Republiek Turkije.

Wolvengroet niet eeuwenoud

Maar het symbool van de wolf in oude mythologie leidt niet vanzelfsprekend tot de wolvengroet zoals we die nu kennen. Anders dan wordt gesteld door de Turkse staat en Turkse nationalisten uit diverse tradities was de wolvengroet tot begin jaren negentig beslist geen wijdverspreid fenomeen in Turkije. De wolvengroet is in de Turkse context zeker niet eeuwenoud, maar is begin negentiger jaren geïntroduceerd door Alparslan Türkeş (1917-1997), de oprichter en onbetwiste leider (“Başbuğ”) van de MHP. Er doen twee verhalen de ronde over de introductie van de groet. Nota bene Türkeş’ zoon Tuğrul heeft eerder verklaard dat zijn vader de wolvengroet heeft afgekeken van (eveneens Turkstalige) Azerbeidzjaanse nationalisten tijdens een rally in Bakoe in 1992. Een andere theorie stelt dat Türkeş de groet in 1991 heeft geleerd van Gagaoezische studenten die hem bezochten in Ankara. De Gagaoezen zijn christelijke Turkstaligen die hoofdzakelijk in Moldavië wonen.

De wolvengroet werd na zijn introductie in rap tempo immens populair in kringen van militanten en sympathisanten van de MHP. De groet werd tijdens demonstraties en meetings gebracht, maar ook gedurende en na gewelddadige acties tegen etnische en religieuze minderheden in Turkije. De groet werd bijvoorbeeld veelvuldig gebracht door de ultra-nationalistische en fundamentalistische horde die op 2 juli 1993 35 mensen vermoordde in de Turkse stad Sivas door een hotel in brand te steken waarin deelnemers aan een alevitisch festival zich hadden verschanst. Ook in de rechtbank maakten de daders provocatief het wolvengebaar.

Een tweede voorbeeld: Onur Gencer, de ultra-nationalist die in 2021 in Izmir een partijkantoor van de linkse Democratische Partij van de Volkeren (HDP) binnenviel en daarbij Deniz Poyraz doodschoot, is veelvuldig te zien op foto’s waarop hij de wolvengroet brengt.

Voorbeeld drie: Musa Orhan, een militair die in 2020 een jonge vrouw verkrachtte (de vrouw pleegde daarop zelfmoord), werd in de media getoond op een foto waarop hij de wolvengroet bracht. Saillant detail: de in verlegenheid gebrachte MHP reageerde woedend en eiste dat de bewuste foto niet meer in beeld zou worden gebracht. Dit toont aan dat de groet een exclusieve MHP-uiting is waarop de fascisten het alleenrecht claimen.

Alevieten

Was de wolvengroet, zoals de MHP en de Turkse staat nu beweren, een eeuwenoud en verbindend symbool van Turkije geweest, dan zou deze door heel Turkije worden omarmd. Het tegendeel is waar: het is een gebaar dat andersdenkenden uitsluit en bedreigt. Hoogleraar Erik Jan Zürcher, turkoloog en historicus, zei enkele jaren geleden terecht: “Iedereen die het Grijze Wolven-gebaar maakt, is in Turkije onmiddellijk herkenbaar als extreme nationalist.” De wolvengroet staat voor de MHP, voor ultra-nationalisme, voor haat en geweld tegen etnische en religieuze minderheden, voor seksisme, voor het patriarchaat. De wolvengroet roept bij alevieten, Koerden, Armeniërs en andere christelijke minderheden, linksen en feministen om begrijpelijke redenen angst en afkeer op. Voor alevieten was de door Demiral gebrachte wolvengroet trouwens extra pijnlijk: het gebaar werd namelijk op de dag gemaakt waarop exact 31 jaar geleden het bloedbad van Sivas plaatsvond.

Dan zijn er ook allerlei individuen en krachten die – allemaal ter verdediging van Demiral – stellen dat ook de stichter van de Republiek Turkije, Mustafa Kemal Atatürk, de wolvengroet bracht. Er wordt dan verwezen naar een foto waarvan onomstotelijk is bewezen dat deze is bewerkt. Ook wijzen deze types op het feit dat Kemal Kılıçdaroğlu – Koerd, aleviet, voormalig leider van de sociaal-democratische Volkspartij van de Republiek (CHP) en een principeloze opportunist – tien jaar geleden de wolvengroet bracht. Dat klopt, maar wat zij daarbij niet vermelden is dat dit leidde tot woedende reacties vanuit de MHP-leiding die Kılıçdaroğlu beschuldigde van misleiding en huichelarij, én tot massale kritiek vanuit zijn eigen partij en de alevitische en Koerdische beweging.

Zogenaamd genuanceerd

Terug naar Demiral. Een aantal mensen, waaronder columnist Özcan Akyol, wijt de actie van Demiral aan ondoordachtheid en impulsiviteit, een gevolg van euforie en andere emoties tijdens de wedstrijd. Ze wringen zich in allerlei bochten om een zogenaamd genuanceerd verhaal te brengen. We weten natuurlijk niet zeker of Demiral steevast het MHP-vakje aankruist op het stembureau, maar iets meer onderzoek had deze commentatoren wat minder kunnen laten twijfelen over de drijfveren van de Turkse verdediger. De wolvengroet van Demiral past namelijk in een patroon. De in Karamürsel (provincie Kocaeli) geboren verdediger was in 2019 degene die tijdens de interlands van Turkije tegen Albanië en Frankrijk een militaire groet bracht en medespelers zichtbaar aanspoorde om hetzelfde te doen. Daarmee sprak hij publiekelijk zijn steun uit voor de invasie van het Turkse leger in Koerdische gebieden in het noorden van Syrië. Demiral behoort alles bij elkaar opgeteld zonder twijfel tot het rechtse, nationalistische en militaristische deel van de Turkse bevolking.

Al bij al is er dus niks onschuldigs aan de wolvengroet. Het is geen eeuwenoud nationaal symbool, maar is binnen de Turkse context hooguit 35 jaar oud en een handelskenmerk van ultra-nationalisten georganiseerd in en rondom de MHP. De groet staat voor haat en dodelijk geweld. Daarom is het goed dat er op de sportvelden keihard tegen de groet wordt opgetreden.

Mehmet Kirmaci