Worden demonstraties op de weg straks strafbaar?

Vandaag stemde een Kamermeerderheid van NSC, SGP, VVD, BBB, JA21 en PVV in met motie 34324-25 van Michon-Derkzen (VVD). De Tweede Kamer vraagt hiermee de regering om wetgeving te maken waarin het blokkeren van vitale infrastructuur specifiek strafbaar wordt. Het doel is om wegblokkades door demonstranten te stoppen, een repressie die eerder in het Verenigd Koninkrijk werd bereikt met de Public Order Act 2023. Laten we eens kijken hoe dat zou kunnen gaan.

Het fenomeen

Demonstraties ontregelen soms het verkeer. In het debat over demonstratierecht op 22 januari 2025 kwamen de wegblokkades door Extinction Rebellion veelvuldig aan bod. Ook werd er af en toe verwezen naar de protesten door boeren, die ook regelmatig tot blokkades van het verkeer leidden. Net als de rest van de extreem-rechtse coalitie vindt Michon-Derkzen dit soort demonstraties stiervervelend. Ze was er helder over: “Ik wil gewoon van dit fenomeen af.”

Hoe? Hier verwijst ze naar de rechtse Tory-regering die in 2023 het demonstratierecht in het Verenigd Koninkrijk inperkte. “In het Verenigd Koninkrijk hebben ze nu bijvoorbeeld de Public Order Act”, zo vertelt Michon-Derkzen de Kamer op 3 september 2024, “waarin ze heel specifiek zeggen: als je je vastklinkt aan infrastructuur, dan geldt het demonstratierecht niet meer. Ik zeg het even kort door de bocht.”

Daarnaast zei Michon-Derkzen op 6 februari 2024 dat de nieuwe Britse wet het in de Nederlandse politiek nu veelbesproken onderscheid maakt “tussen demonstreren en het verstoren van de openbare orde”. Ook op dit punt zou de wijziging van de Public Order Act een voorbeeld kunnen zijn voor de beloofde wijziging van de Wet openbare manifestaties (WOM).

Public Order Act

Het is belangrijk om op te merken dat de Britse en Nederlandse wetgeving op veel punten anders werken. In het Verenigd Koninkrijk geldt doorgaans het gewoonterecht (common law), waardoor veel zaken niet met expliciete wetgeving worden geregeld. Zo is er ook geen expliciet demonstratierecht in de Britse wet opgenomen, terwijl dat in Nederland wel het geval is.

Maar, er zijn in Groot-Brittannië wel andere wetten die betrekking hebben op demonstraties. In zijn proefschrift over demonstratierecht schrijft Berend Roorda hierover: “Het gaat om de Metropolitan Police Act 1839 en de Public Order Act 1936.262 Deze laatste wet is in 1986 vervangen door de Public Order Act 1986 (POA), een wet die min of meer het equivalent is van de Nederlandse Wet openbare manifestaties.”

In 2023 wijzigde de rechts-conservatieve Britse regering de Public Order Act, door een aantal artikelen toe te voegen, en bestaande artikelen aan te vullen. Een van die wijzigingen werd opgemerkt door Noor Swart en Roorda in hun onderzoek naar demonstraties bij privéwoningen en abortusklinieken uit hetzelfde jaar. De Nederlandse wetgever zou “een interpretatief wetsartikel in de Wet openbare manifestaties kunnen opnemen waarin hij het begrip wanordelijkheden nader uitlegt”, zo stellen Swart en Roorda voor, “zoals dit in Engeland wel gebeurt”.

Het betreffende “interpretatief” artikel is POA artikel 34: “Meaning of serious disruption” (“Betekenis van ernstige verstoring”). Daarin wordt uitgelegd dat van een “serious disruption” sprake is wanneer iemand meer dan minimaal fysiek wordt verhinderd in het uitvoeren van dagelijkse bezigheden (in het bijzonder: reizen). Met andere woorden, er is al sprake van “serious disruption” wanneer een verstoring van de dagelijkse gang van zaken meer dan minimaal is.

Waar de POA spreekt van “serious disruption”, spreekt de WOM van “wanordelijkheden”. En waar de Nederlandse wet met de Grondwet en de WOM de grens van het demonstratierecht trekt bij wanordelijkheden, lijkt de Tweede Kamer de lat steeds lager te leggen. Ook “ordeverstoringen” gaan al over de schreef. Door het advies van Swart en Roorda te volgen en een zeer ruime uitleg van “wanordelijkheden” in de WOM op te schrijven – naar Brits voorbeeld – zou het verhinderen van iemands ritje met de auto al voldoende zijn om (“kort door de bocht”) het demonstratierecht buiten spel te zetten. Het demonstratierecht inperken leek nog nooit zo makkelijk.

Strafbepaling

Toch, ik heb nu alleen gekeken naar hoe een nieuwe WOM het begrip “wanordelijkheden” zou kunnen gaan uitleggen, naar Engels voorbeeld. Maar ik heb nog niets gezegd over strafbaarstelling. En daar ging de motie van Michon-Derkzen juist over. Het ging niet alleen over het beperken van wegblokkades. De extreem-rechtse coalitie (plus SGP en JA21) wil demonstranten kunnen straffen voor het blokkeren van vitale infrastructuur.

Ook dat is geregeld in de Public Order Act 2023. Artikel 7, een van de nieuw toegevoegde artikelen, bepaalt dat het belemmeren van “key national infrastructure” (“belangrijke nationale infrastructuur”) een strafbaar feit is. Daaronder vallen onder andere: snelwegen, treinverbindingen, (lucht)havens, en gas- en olievoorzieningen. Op overtreding van dit wetsartikel staat nu een boete of een celstraf van maximaal twaalf maanden (of allebei).

Niet lang na de invoering van deze wet werd hij gebruikt. Stephen Gingell nam op een middag deel aan een langzame mars van Just Stop Oil! op Holloway Road in Londen en werd hiervoor veroordeeld tot zes maanden gevangenis, onvoorwaardelijk.

De Public Order Act gaat verder. Met hun wijziging introduceerde de Britse regering ook Serious Disruption Prevention Orders (Preventiebevel voor Ernstige Verstoringen, SPDO). Dit is een nieuwe maatregel om op voorhand demonstranten te belemmeren om “serious disruption” teweeg te brengen. Zodra iemand in de afgelopen vijf jaar al eens eerder is veroordeeld voor een overtreding rondom demonstraties, mag een rechter een bevel uitvaardigen dat deze persoon verbiedt om zich op bepaalde plaatsen te begeven, met bepaalde mensen op te trekken, of voorbereidingen te treffen voor verstorende demonstraties.

Yvette Cooper van de Labour oppositie vatte het destijds zo samen: “De regering wil ook de mogelijkheid hebben om preventieve maatregelen tegen ernstige verstoring toe te passen op mensen die nooit veroordeeld zijn voor een misdrijf. Ze willen kunnen beperken waar iemand heen gaat, wie hij ontmoet en hoe hij het internet gebruikt, ook al hebben ze alleen maar in grote lijnen bijgedragen aan mensen die twee of meer mensen verstoren. Nogmaals, de regering breidt bevoegdheden die we normaal gesproken alleen beschikbaar stellen voor ernstig geweld en terrorisme uit naar vreedzaam protest.” Op het overtreden van deze SDPO’s staat een celstraf van maximaal zes maanden, een boete, of allebei.

Het wijzigen van de WOM

Passen zulke strafbepalingen überhaupt wel in de WOM? Dit is een vraag die ik niet zelf durf te beantwoorden. Ik schrijf geen wetten. Wel kan ik zeggen dat de WOM al een onderdeel met strafbepalingen bevat. Die hebben nu uitsluitend betrekking op overtredingen van de WOM zelf. Het gaat hier om het beruchte artikel WOM 11, dat op dit moment veelvuldig wordt gebruikt tegen demonstranten, maar waar gelukkig niet al te stuitende gevolgen aan kleven. Immers, het demonstratierecht weegt meestal zwaarder dan de overlast die het brengt, aldus de Nederlandse rechter.

Het lijkt mij dan ook een verregaande wijziging van deze wet om WOM 11 uit te breiden met strafbepalingen voor specifieke gedragingen, zoals het blokkeren van infrastructuur.

Wat meer voor de hand ligt, is een wijziging van de Bijzondere Bepalingen die opgenomen zijn in de WOM. Hierin is opgetekend dat demonstreren op bepaalde locaties strenger aan banden is gelegd. Zo staat er dat men “bij het Internationaal Gerechtshof, een diplomatieke vertegenwoordiging of een consulaire vertegenwoordiging” zich tijdens een demonstratie niet zo mag gedragen dat “het functioneren van de desbetreffende instelling” wordt aangetast. Het is niet moeilijk voor te stellen dat “rondom vitale infrastructuur” aan dit lijstje wordt toegevoegd. Tijdens een demonstratie op een weg zitten en het verkeer tegenhouden zou dan direct een overtreding zijn van de WOM.

Zo’n toevoeging aan de Bijzondere Bepalingen zou echter niet een volledige uitvoering zijn van de motie. Immers, de motie vraagt om het blokkeren van vitale infrastructuur specifiek strafbaar te maken. Een overtreding op basis van de Bijzondere Bepalingen is echter alleen strafbaar volgens WOM 11. En WOM 11 is het artikel dat ook nu al kan en wordt ingezet om demonstranten bij wegblokkades aan te houden en te vervolgen.

Het onderzoek loopt

Het is afwachten welke specifieke oplossingen zullen worden aangedragen in het aangekondigde WODC-onderzoek. Ook aan dit onderzoek zullen Swart en Roorda weer meewerken. Ik twijfel er niet aan dat ze wederom de gezochte oplossingen op een presenteerblaadje zullen aanreiken aan het extreem-rechtse kabinet. Natuurlijk zal het onderzoek voorzien zijn van de nodige kanttekeningen en bedenkingen. En natuurlijk zal de regering die vervolgens naast zich neer leggen, om met alleen de krenten uit de pap de WOM te grazen te nemen. Want die regering wil gewoon van het hele fenomeen af.

Maarten Steenhagen

(Maarten is te vinden op Mastodon)