Atjeh door de transkoloniale bril
Wat de militairen niet kunnen oplossen, kan de wetenschap misschien wel; de Nederlandse overheid stuurt een stroom wetenschappers naar de kolonie om het raadsel van Atjeh te breken. De invloedrijkste figuur is Christiaan Snouck Hurgronje, een theoloog en arabist uit Oosterhout die zich heeft bekeerd tot de islam. Stolwijk vond hem terug in de schoolboeken: “‘Snouck Hurgronje, de verrader van de islam’, staat te lezen in de geschiedenisboeken waaruit Atjehse basisschoolkinderen tegenwoordig moeten leren. ‘Hij deed zich voor als moslim en kon zo alle Atjehse geheimen doorspelen naar de koloniale bezetters. Hij was de beste spion van Nederland.’ Daar is heel wat voor te zeggen.” Snouck lijkt een soort Hollandse tegenfiguur van Habib: beiden zijn moslim, reizen de wereld af, huwen meerdere vrouwen, stellen zich in dienst van de overheid en gaan na de mislukking van hun missie op hun gemak met betaald pensioen. Onder invloed van Snouck heeft de Nederlandse overheid haar strategie aangepast: Snouck schrijft een ‘chirurgische aanpak’ voor, waarbij alleen de religieus fanatieken worden uitgeschakeld en de bevolking met hulp van de lokale adel onder de duim wordt gehouden. Uitvoerder van die koers is de ambitieuze officier en latere gouverneur-generaal Joannes van Heutsz. Aanvankelijk komt hij heel ver met de nieuwe tactiek: de Atjehers worden nu met hun eigen middelen bestreden, niet massaal en met zware wapens maar door een licht bepakt eliteleger van bijna uitsluitend nog inheemse mannen van het Korps Marechaussee. Maar in 1907 doet een klokkenluider zijn mond open: “Zeventien pagina’s lang wordt de vuile was buitengehangen; pagina’s vol gruwelijkheden over de dagelijkse gang van zaken in Atjeh en de expeditie naar de hooglanden in het bijzonder. ‘Het kwam bij niemand op om mensen gevangen te nemen in Tampeng’, staat er. “De dorpelingen moesten allemaal worden afgemaakt. Luitenant, mijn kerels maakten er gewoon een lolletje van, vertelde een brigadecommandant na afloop.'”
Esther Wils in Atjeh door de transkoloniale bril (Javapost)