Bloedbad in Sivas in 1993 – schrijver Aziz Nesin was een gevaar voor het Turkse nationalisme en fundamentalisme

Vandaag, 27 jaar geleden. Een groep mensen wachtte urenlang op hulp in een hotel in het centrum van Sivas, een stad in het midden van Anatolië die voor de Armeense Genocide een bloeiend centrum was van Armeense christenen en andere etniciteiten en geloven. De hotelgasten hadden zich verzameld voor het festival “Pir Sultan Abdal Şenlikleri”, dat werd georganiseerd door een alevitische organisatie met dezelfde naam. Pir Sultan Abdal was een alevitische revolutionaire troubadour die in de zeventiende eeuw werd opgehangen door de Ottomaanse overheersers omdat hij in opstand was gekomen. Sindsdien staat hij symbool voor het verzet van alevieten tegen de Ottomaanse onderdrukking. De alevitische verzetsheld zou in zijn geboortestad herdacht worden met de alevitische religieuze dans Semah, theater, muziek en symposia. Niet alleen alevieten namen deel aan het festival. Alle progressieve segmenten van de samenleving waren vertegenwoordigd: intellectuelen, schrijvers en andere mensen uit de kunst- en cultuurwereld.

Nu waren ze hun leven niet zeker. Ze waren omsingeld door duizenden woedende moslimfundamentalisten die “honden”, “hoeren” en “verbrand de ongelovigen” riepen. De hotelgasten wachtten al uren op politie- en legerversterking vanuit Ankara, enkele kilometers verderop. Ondanks de belofte van de toenmalige leider van de Sociaal-Democratische Populistische Partij (SHP), Erdal İnönü, zou er uiteindelijk geen versterking komen. Sterker nog, ook de enkele soldaten die voor het hotel aanwezig waren, zouden zich even later terugtrekken. Camerabeelden legden die dramatische terugtrekking vast. Het betekende het doodvonnis voor de mensen binnen in het hotel, die op dat moment geen kant meer op konden.

Activist

De fundamentalisten hadden de schrijver Aziz Nesin in het vizier. Wie was hij eigenlijk? En waarom was hij het mikpunt van fundamentalisten geworden? In het antwoord op deze vraag ligt de hele geschiedenis van het moslimfundamentalisme en de strijd daartegen verscholen.

De officiële versie van het verhaal, die ook klopte, was dat Nesin had gezegd dat hij Salman Rushdie’s boek “De Duivelsverzen” zou gaan laten vertalen in het Turks. Door fundamentalisten werd dat geframed als een belediging en een aanval op de islam en op moslims. Nesin was een schrijver van satirische verhalen, en hij was zijn hele leven een onverschrokken pleitbezorger voor vrijheid en democratie in Turkije. Zijn boeken zijn in veel verschillende talen vertaald. Ze zijn ook verfilmd en tot theatervoorstellingen gemaakt.

Nesins leven stond in het teken van activistisch verzet tegen het Turkse nationalisme en fundamentalisme. Na de anti-Griekse pogroms in Istanboel van 6 en 7 september 1955 werd hij bij de massale klopjacht op linkse intellectuelen opgepakt en gevangen gezet. De toenmalige rechtse premier van Turkije, Adnan Menderes, probeerde via die arrestaties links de schuld van de pogroms in de schoenen te schuiven. Later zou blijken dat de Turkse staat er zelf achter zat, om de Griekse minderheid etnisch weg te zuiveren.

Nesin was tegen de tweedeling van Cyprus. Om dat duidelijk te maken ging hij naar de grens tussen Noord- en Zuid-Cyprus om juist daar te protesteren tegen die tweedeling. Hij was ook een van de initiatiefnemers van het manifest “Aanklacht van Intellectuelen”, waarmee geprotesteerd werd tegen de militaire coup van 1980. Hij schopte altijd tegen het zere been van de macht, en deed dat met woord en daad.

Fundamentalisme

In de jaren tachtig en negentig was Nesin zijn pijlen meer gaan richten op het opkomende moslimfundamentalisme, een in essentie anti-linkse politieke stroming. Na de coup van 1980 werd door de militaire machthebbers de weg vrij gemaakt voor de transformatie naar een religieus fundamentalistische samenleving. De leider van de coup, Kenan Evren, zwaaide bij elke bijeenkomst de gelovigen nadrukkelijk toe met de Koran, terwijl hij zelf geenszins gelovig was.

In een korte periode na de coup werden meer koranscholen (İmam Hatip-scholen) opgericht dan ooit te voren. In het onderwijs werd het verplicht om islamitische godsdienstles te volgen. Linkse docenten werden vervangen door rechtse. Nesin zag het gevaar van het fundamentalisme al in vroeg stadium, en waarschuwde voor de gevolgen van fundamentalistische macht. Hij vergeleek het fundamentalisme met een ontploffing op een vuilnisbelt in Ankara die toen plaats vond. Hij zei dat het fundamentalisme vroeg of laat tot een gevaarlijke botsing in de samenleving zou gaan leiden.

Erdoğan

Zelfs na de aanslag op zijn leven in Sivas, die zevenendertig mensen het leven kostte, schuwde Nesin de camera’s niet en bleef hij de discussie aangaan met de pleitbezorgers van fundamentalisme en Turks nationalisme. Hij ging op tv in discussie met Recep Erdoğan. Dat debat is nog steeds terug te zien op YouTube. Erdoğan was toen burgemeester van Istanboel. Opmerkelijk was Erdoğans antwoord op de vraag of het klopte dat hij gezegd had dat hij een voorstander was van de sharia. Hij zei onomwonden “ja” en voegde eraan toe dat elke moslim volgens de islamitische wetten niet anders kon dan voor de sharia te zijn. En hij was het met Nesin eens, zei hij: de sharia is niet verenigbaar met secularisme (de scheiding van kerk en staat).

De waarschuwingen tegen het fundamentalistische gevaar kwamen ook van enkele kemalistische linkse intellectuelen en schrijvers. Onderzoeksjournalist Uğur Mumcu werd bekend om zijn onderzoek naar de financiële bronnen van fundamentalistische organisaties, Hij kwam om bij een bomaanslag. De theoloog Turan Dursun, die na onderzoek atheïst werd en daarna felle kritiek leverde op de islam, werd op straat doodgeschoten. De Turkse Hizbullah pleegde in de jaren negentig een reeks gruwelijke moorden op progressieve Koerden en islamitische feministen.

Nesin werd bekend door zijn onverschrokken verzet tegen nationalisme en fundamentalisme. In de ogen van veel alevieten was hij een dappere strijder, het symbool van de algemene strijd tegen de onderdrukking in Turkije door soennieten. En dat terwijl hij zelf een soennitische achtergrond had (hij was uitgesproken atheïstisch en socialistisch).

Pogrom

In Sivas was hij eregast. Hij werd vooraf door de lokale pers in een kwaad daglicht gesteld. Satan zelf zou naar de stad komen, en dat was niet te verteren voor de rechtse en fundamentalistische media. Het bericht ging rond dat Sivas geen plek was voor ketters. Later zou blijken dat de voorbereidingen voor de pogrom al veel eerder werden getroffen dan gedacht. Op de dag zelf werd Nesin voortdurend achterna gezeten door lokale rechtse media, vergezeld van moslimfundamentalisten. Om hem te provoceren en uit de tent te lokken vroegen journalisten hem naar zijn mening over de islam. Hij antwoordde dat hij respect had voor elke religie. Maar jullie kunnen me niet dwingen om naar de hemel te gaan, voegde hij toe.

Het vrijdaggebed was die dag voor de fundamentalisten en nationalisten het startsein voor de aanval. Bij het sportcomplex, waar de deelnemers aan het festival zich verzamelden, kon de eerste golf nog worden afgeslagen. Maar toen de gasten daarop geschrokken, maar opgelucht, terug gingen naar hun hotel, wist een kleine groep fundamentalisten zich te hergroeperen, mede doordat de politie en het leger niet ingrepen. De groep werd steeds groter en liep richting het hotel waar Nesin zat. Dat werd in brand gestoken. Drieëndertig deelnemers overleefden dat niet. Nesin zelf wist te ontsnappen, door een toevallige samenloop van omstandigheden, en ook had hij het geluk dat een brandweerman hem in eerste instantie niet herkende.

Terreurmachines

Terugkijkend naar wat er toen gebeurde, kunnen we concluderen dat het bloedbad van Sivas in veel opzichten een keerpunt was in de geschiedenis. Het maakte de weg vrij voor het huidige regime van Erdoğan. Ook Al Qaida, ISIS en de vele andere fundamentalistische moordmachines in Syrië zijn niet los te zien van de ontwikkelingen in Turkije. En Sivas was slechts het Turkse hoofdstuk in het verhaal van de snelle opkomst van het fundamentalisme in een hele grote regio. De inmenging van Erdoğan in het conflict in Syrië, met zijn steun aan de fundamentalisten daar en de annexatie van Koerdische gebieden, en nu ook weer in Libië, laat zien waar dat allemaal toe geleid heeft. Na jarenlang broeden kwamen fundamentalisten een voor een uit hun nest.

En ondertussen kropen de alevieten steeds meer uit hun schulp. Dat die zichtbaar werden en steeds openlijker hun cultuur en religie gingen beleven, dat konden de fundamentalisten en de machthebbers niet verkroppen. Het steeds meer naar elkaar toegroeien van links en de alevieten zagen ze als een groot gevaar. Sinds de oprichting van de Turkse republiek was dat het schrikbeeld geweest.

Religieus fundamentalisme vormde daarentegen nauwelijks een probleem. Sterker nog, het was steeds bruikbaar als wapen tegen links en de alevieten. Dat verklaart ook dat politie en leger niet ingrepen toen de meute na het in brand steken van het hotel optrok naar de ambtswoning van de gouverneur, en daarbij slogans scandeerde als “De republiek is hier in Sivas gesticht, en zal hier worden vernietigd”. De rechtse, seculiere machthebbers dachten de fundamentalisten, na gebruik als anti-linkse terreurmachine, weer aan de kant te kunnen schuiven. Dat leek in de jaren zeventig goed gelukt, maar deze keer hadden ze zich verrekend en keerde het fundamentalistische monster zich tegen zijn meesters, om hen stuk voor stuk met huid en haar op te eten. Fundamentalist Erdoğan heeft nu de absolute macht. En dat is een enorm gevaar voor ons allemaal: links, vrouwen, minderheden en lhbtqia+. Dat is de les van Sivas!

Ender Kaya