Boek “Raadselvader” is een krachtige waarschuwing tegen sektarisme en hiërarchie

In “Raadselvader. Kind in de Koude Oorlog” vertelt Jolande Withuis – socioloog en eerder biograaf van onder andere prinses Juliana – het levensverhaal van haar vader, communist en schaakjournalist Berry Withuis. Voor het leven getekend door zijn heftige oorlogservaringen, kan hij de Tweede Wereldoorlog niet loslaten, ook niet als die oorlog allang is overgegaan in een Koude Oorlog. De schrijfster laat op indringende wijze zien hoe de communistische ideologie van vader Berry een zware stempel drukt op het gezinsleven, waarin dan ook geen plaats is voor emoties en alles dat naar zwakte riekt. Daarmee is “Raadselvader” een overtuigende waarschuwing tegen sektarisme en hiërarchie binnen links.

Berry werd geboren in 1920, in een gereformeerd gezin. Hij ontworstelde zich al op twaalfjarige leeftijd aan het beklemmende geloof van zijn ouders en zijn Zutphense omgeving. Rond het begin van de Tweede Wereldoorlog bekeerde hij zich tot het stalinistisch communisme van de Communistische Partij Nederland (CPN). Dat was bepaald geen vrijblijvende keuze. Hij greep de tewerkstelling in Duitsland aan om te spioneren voor het verzet. Vanuit zijn kantoorfunctie speelde hij productiecijfers door, waardoor de effectiviteit van de geallieerde bombardementen kon worden vastgesteld. Hij verbleef in Bochum tijdens de geallieerde bommenregens op die stad en andere Ruhrsteden, waarbij honderdduizenden (!) brandbommen meerdere steden met de grond gelijk maakten. Het is zeer begrijpelijk dat het leven in deze hel, in combinatie met een lauw onthaal bij thuiskomst, de man voor het leven heeft getekend.

De oorlog bleef dan ook bepalend in het leven van Berry Withuis. Na de oorlog ging hij aan de slag bij de communistische partijkrant De Waarheid en bleef hij toegewijd aan de CPN. Op het hoogtepunt van de Koude Oorlog kwam dat neer op wantrouwen jegens buitenstaanders en de overheid. Geheel onterecht was dat overigens niet: de Nederlandse overheid zat de communisten op allerlei manieren dwars en Withuis kon jaren na de oorlog nog steeds geen paspoort aanvragen. De zware offers en het verbeten verzet van de communisten tijdens de Tweede Wereldoorlog werden bewust uit het collectieve geheugen verdrongen.

Onmin

Tegelijkertijd laat Jolande Withuis goed zien dat de communisten de oorlog zelf ook misbruikten voor eigen politiek gewin. Zo werd een oorlogsherdenking aangegrepen om zich te verzetten tegen de West-Duitse bewapening. Precies door het tonen van al deze achtergronden en nuances slaagt ze erin een evenwichtig beeld neer te zetten van haar vader en het milieu waarin hij verkeerde. Ze vertelt een eerlijk verhaal, zonder te vervallen in pro- dan wel anti-communistische clichés. Op bepaalde gebieden waren de communisten bijvoorbeeld zeker ook progressief. Zo voedde het echtpaar Withuis hun kinderen op een vrije manier op en trouwden ze buiten gemeenschap van goederen, wat destijds zeer ongebruikelijk was. Ook van racisme moest Berry niets hebben.

Het meest leeft de oorlog nog wel door in het menselijk contact, of eigenlijk in het gebrek eraan en de veronachtzaming ervan. Voormalige vrienden die in onmin zijn gevallen bij de partij worden verzwegen en het zoeken van psychologische en geestelijke hulp wordt gezien als zwakte. Als de broer van een vriendinnetje van Jolande plotseling overlijdt, komen de ouders Withuis niet op het idee om daar met haar over te praten, of haar de uitvaart te laten bezoeken. Als jong meisje leert ze dan weer wel dat je in een café altijd met je gezicht naar de uitgang moet zitten. Dan word je immers niet in je rug geschoten.

Dit Koude Oorlog-klimaat van angst en vijandschap werkt door tot in de kleinste dingen. Zo worden literatuur en poëzie niet gewaardeerd, emotionele reacties erop zijn al helemaal uit den boze. Vader Withuis sprak ook graag over zichzelf in de derde persoon, om zijn individualiteit te veronachtzamen. Minder onschuldig zijn de ronduit patriarchale dimensies die dit griezelig rationalisme soms aanneemt. Zo vergeet Berry zijn dochter tot twee keer toe mee terug te nemen van een uitstapje, haar eenzaam achterlatend. Hij lijkt haast trots te zijn op de zweem van wereldvreemde intellectueel die hij hierdoor op zich laadt.

Wij-zij-denken

Hoewel de verschrikkingen van het stalinisme allang bekend waren, toont “Raadselvader” een uniek kijkje achter de schermen bij de communisten. De uitwerking van de rationalistische, “historisch-materialistische” ideologie van de CPN in het leven van de mensen die erin geloven, blijkt enorm te zijn. Het stugge materialisme sijpelt door op elk vlak van het leven en gaat daarbij vergezeld van een paranoïde wij-zij-denken.

Als er iets is dat “Raadselvader” ons leert, dan is het wel dat we geen gevangenen zijn van theorieën en ideologieën, maar dat onze eigen houding bepalend is voor de uitwerking van die ideologie in de praktijk. Iedereen die betrokken is bij een politieke organisatie, ook als dat een linkse is, moet waakzaam zijn voor sektarisme, hiërarchie en groepsdwang. Zodra de collectieve en solidaire strijd niet meer het leven verrijkt, maar wordt verdrukt door een statisch ideaal dat het leven overheerst, hebben we in feite al verloren. “Raadselvader” is tegelijkertijd een verontrustende waarschuwing voor en een tragische illustratie van dat verlies.

“Raadselvader. Kind in de Koude Oorlog”, Jolande Withuis. Uitgeverij: De Bezige Bij, € 19,99. ISBN: 9789403106007.

Tjeerd Hekking