De Balkan 2: hoe vluchtelingen Fort Europa in een historische crisis gestort hebben

Op 30 november organiseerde Moving Europe in Berlijn een bijeenkomst over de strijd van vluchtelingen en migranten die via de Balkan West-Europa trachten te bereiken, en over de pogingen van staten om de migratiestromen te beheersen. Hier een Nederlandse vertaling van een toespraak van Thomas Kram van het Forschungsgesellschaft Flucht und Migration (FFM) getiteld “Europa am Wendepunkt”. Hij gaat in op het artikel van Marc Speer dat we eveneens vertaalden, en bekijkt hoe de dynamiek van de vluchtelingenstrijd het sociale debat in West-Europa begint te inspireren.

Europa op een keerpunt

“Europa op een keerpunt” – zo hebben we de verklaring genoemd waarmee we het project “Moving Europe” eind oktober zijn gestart. Wat dat concreet betekent, heeft Marc in zijn bijdrage geschetst. Steeds opnieuw en op verschillende plekken hebben de afgelopen maanden de mobiliteit van migranten en de pogingen tot controle daarvan door de staat elkaar geraakt. Begin augustus in Idomeni, september in Boedapest en in Roszke aan de Hongaars-Servische grens, eind oktober in Spielfeld. Tot dusver zijn de EU-politici er niet in geslaagd om het vertrekken te stoppen. Het Fort Europa is in een historische crisis geraakt – vooral door de migranten zelf, maar ook door de bevolking in de landen van aankomst die heeft begrepen dat het bij de vermeende “vluchtelingencrisis” vooral om een crisis van de vluchtelingenpolitiek gaat.

Het meest recente schouwtoneel in deze keten van keerpunten is Idomeni, het kleine Griekse dorp aan de grens met Macedonië. Daar wordt sinds ruim een week uitgevochten wat de Sloveense regering met haar, naar verluidt op eigen houtje genomen, besluit om een groep van Marokkanen als “economische migranten” het inreizen te verhinderen, aan het rollen heeft gebracht. Kroatië, Servië en Macedonië hebben dezelfde dag nog het voorbeeld gevolgd en laten alleen nog Syriërs, Irakezen en Afghanen door. Sindsdien wordt er in Idomeni naar nationale achtergrond geselecteerd. Een procedure die niet alleen de deur openzet voor racistische willekeur (we hebben van “racial profiling” gesproken omdat lang niet iedereen alle identiteitspapieren heeft waarmee men zijn nationaliteit kan aantonen), maar die ook in krasse tegenspraak staat met de Vluchtelingenconventie van Genève die voorziet in een individuele asielprocedure.

Het is moeilijk voor te stellen dat het kleine Slovenië naar eigen inzicht heeft gehandeld en daarmee een kettingreactie heeft veroorzaakt. Daartegen pleit dat Duits grenspersoneel hun Sloveense collega’s al sinds oktober helpen. Daartegen pleit vooral ook dat de EU tot op de dag van vandaag niet op de, in politiek opzicht illegale en humanitair gezien catastrofale, situatie in Idomeni heeft gereageerd. In plaats daarvan laat men het niet-EU land Macedonië de kastanjes voor zich uit het vuur halen. Afgelopen weekend hebben Macedonische soldaten een drie meter hoog hekwerk met prikkeldraad geïnstalleerd om te verhinderen dat de uitgesloten groepen Iraniërs, Pakistani, Somaliërs of Eritreërs de grens bestormen.

Idomeni vormt het oog van de naald van de Balkanroute, een flessenhals, en de EU doet er alles aan om de kurk weer op de fles te krijgen. Ze bedient zich daarbij van een bekend machtsinstrument: verdeel en heers. Terwijl ongeveer negentig procent van de vluchtelingen de grens nog steeds ongehinderd passeert, worden er kleinere niet-homogene groepen uitgefilterd van wie het potentieel verzet geringer is, en die dan ook eenvoudiger met politioneel-militair geweld kunnen worden gebroken. De beelden van de revolte van de migranten tegen de installatie van het hek, en het neerslaan daarvan door Macedonische soldaten, waarvan de beelden zondag in de media waren te zien, illustreren deze strategie.

De deels gesloten grensovergang zou een testcase kunnen blijken. Er kan namelijk van worden uitgegaan dat deze strategie op een soortgelijke grotere groep van migranten zal worden uitgeprobeerd, mocht ze succesvol zijn. De cynische opmerking van de minister De Maizere dat de Afghanen toch in hun land zouden hebben kunnen blijven omdat er zoveel ontwikkelingshulp in is geïnvesteerd, kan als een aanwijzing worden opgevat welke groep als volgende aan de beurt is.

We zijn het project Moving Europe begonnen om al het mogelijke te doen zodat de route over de Balkan open blijft. Aanwezig zijn tegenover de veiligheidsorganen van de staat en zichtbaar zijn wanneer het tot gewelddadige confrontaties komt, beschouwen we als belangrijke bijdragen waarmee we de eis van migranten van open grenzen kunnen ondersteunen.

Daarom rijdt de bus nu sinds ruim een week in het Grieks-Macedonisch grensgebied. Het is een aanspreekpunt voor migranten, maar ook voor andere vrijwilligers die daar actief zijn. Er wordt informatie verspreid over actuele berichtgeving, er worden solidariteitsbetuigingen verzameld, ze dient als schuilplaats en theehuis, biedt ruimte voor het fabriceren van protestmateriaal en is een oplaadstation voor gsm’s, biedt bescherming tegen regen en er worden dekens verstrekt. De bus zal daar blijven zolang de optie bestaat dat degenen die nu in het kamp aan de grens vastzitten, er nog in kunnen slagen om Macedonië binnen te komen.

“Elke meter is een strijd”, hebben vluchtelingen bericht die 4.200 kilometer hebben afgelegd om van Istanboel naar Berlijn te komen. Voor een klein aantal van hen is de drempel in Idomeni momenteel bijzonder hoog. Met hen zijn we solidair, om de poging om de migratiebeweging onderling te verdelen tegen te gaan.

Europa staat op een keerpunt: de betekenis van deze zin zoals wij haar opvatten, gaat verder dan de actuele confrontaties langs de Balkanroute. Ook wanneer de EU alles op alles zet om de migratie van Turkije via Griekenland en de Balkan naar Duitsland en Scandinavië te vertragen en in geordende banen te leiden, zal ze er niet in slagen om deze wereldwijde sociale beweging definitief te stoppen. Hekken en kampen, hotspots en Frontex en een op afschrikking gericht bestuur bemoeilijken het vertrek, maar stoppen haar niet. En zelfs wanneer de EU bereid is om de hoge prijs te betalen die Turkije nu van haar vraagt, en zelfs wanneer Erdogan zich aan de belofte houdt die hij heeft afgelegd, is de “vluchtelingenstroom” daarmee zeker niet bedwongen.

Scherp geformuleerd: met het oude model van uitzetting, internering en repressie kan de richting van de geschiedenis niet worden gekeerd. Tegenover de globalisering lijken grensregimes een anachronisme, de instrumenten van de twintigste eeuw bieden geen adequaat antwoord op de eisen van de eenentwintigste eeuw.

Wat wil zeggen: migranten komen, of we nu willen of niet. En ze vluchten niet alleen voor oorlog en geweld, voor corrupte dictaturen en religieus gemotiveerde intolerantie. Ze zijn niet alleen slachtoffers, maar ook subjecten die hun legitieme aanspraak op een beter leven opeisen.

Daarmee wordt alleen al door hun aanwezigheid het sociale vraagstuk opnieuw op de agenda geplaatst, en wordt de normaliteit van armoede en bestaansonzekerheid gerelativeerd. Wanneer is er voor het laatst zo open over het huisvestingsvraagstuk gesproken, wanneer is voor het laatst de optie van een gedwongen onteigening van onroerend goed door lokale politici serieus overwogen?

We beschouwen het als een kans, ondanks de rechtse vijandigheid, en we beseffen dat politici niet zullen twijfelen om de verdelingsstrijd te initiëren, en dat ondernemers hun kans schoon zien omdat ze hier een enorm potentieel aan arbeidskrachten zien waaruit ze kunnen putten om zo het minimumloon te ontduiken.

Desalniettemin: we beschouwen het als een kans dat de dynamiek van de vluchtelingenstrijd het sociale debat hier inspireert, en de eisen van betaalbare woningen voor iedereen, een gelijke toegang tot gezondheidszorg en onderwijs, een basisinkomen en een minimumloon, met een nieuwe inhoud kunnen worden gevuld.

Daarmee zouden we niet alleen voor de mensen die hier aankomen, maar ook voor onszelf een weg naar een nieuw Europa openen.

Thomas Kram