De lege ruimte van QAnon. Over het succes van een samenzweringsfantasie als een collectief tekstinterpretatiespel

QAnon – de beweging volgens welke Donald Trump een geheime oorlog voert tegen satanische en pedofiele elites – is niet zomaar een doorsnee samenzweringsgeloof, maar functioneert als een collectief tekstinterpretatiespel. Dit is ook de reden voor zijn belachelijke succes, waartoe nu ook de corona-ontkenner-scene behoort. Het feit dat het oorsprongsverhaal van QAnon is samengesteld uit literaire en populaire culturele bronnen – waaronder een door de co-auteur van dit artikel meegeschreven en in 1999 gepubliceerde roman – schrikt de aanhangers niet af.

“QAnon” begon in het najaar van 2017 met een reeks fragmentarische berichten van een gebruiker “Q” op het internetforum 4chan, een van de weinige overgebleven ongereguleerde plaatsen op het internet waarop de gemaskerde “Anonymous”-beweging in het begin van de jaren 2000 was ontstaan. Op het laatst in 2014, toen zich daar een haatmob vormde tegen een feministische ontwikkelaar van computerspellen, gleed het af naar militant seksisme, racisme en antisemitisme. 4chan werd een van de hoofdkwartieren van de extreem-rechtse “Alt-Right”. In 2016, in de laatste fase van de verkiezingscampagne van Trump, verspreidde Alt-Right de samenzweringsfantasie “Pizzagate”: in de kelder van een pizzeria in Washington zouden hooggeplaatste vertegenwoordigers van de Democratische Partij kinderen als seksslaven hebben opgesloten. Een Pizzagate-aanhanger bestormde de zaak met een geweer om te ontdekken dat het niet eens een kelder had.

Maar dat liet de fantasie slechts schijnbaar instorten. Een jaar later werd het geloof in een pedofiel wereldcomplot van liberale elites, waaronder Hillary Clinton en George Soros, nieuw leven ingeblazen in de cryptische berichten van de vermeende geheim agent “Q” op 4chan. Zijn verhaal – dat Trump in het geheim een apocalyptische eindstrijd voert tegen een pedofiele en satanische wereldelite die het bloed van kinderen drinkt om zichzelf jong te houden – grijpt terug op antisemitische mythen die al in de middeleeuwen de ronde deden. In persinterviews moedigt Trump dit geloof aan door te weigeren afstand te nemen van QAnon. Tijdens de verkiezingen van 2020 waren tenminste 25 Congreskandidaten van de Republikeinse Partij verbonden met de QAnon-subcultuur. QAnon-Facebook groepen hadden meer dan drie miljoen leden. De bestorming van het Capitol in Washington werd georganiseerd door prominente Alt Right- en QAnon-figuren.

In Nederland en Duitsland heeft QAnon zich bijzonder snel verspreid in het milieu van esoterische en extreem-rechtse corona-ontkenners. De bedreigers van Pieter Omtzigt voor de Tweede Kamer waren QAnon-aanhangers, en de verhalen over duivelaanbiddende en kinderbloed drinkende elites werden verspreid door bekende influencers in de scene, zoals de rapper Lange Frans. In Italië en andere Europese landen heeft de QAnon-mythe wanhopige en economisch geruïneerde mensen tot corona-ontkenners gemaakt door absurde antwoorden te geven op legitieme vragen over hoe de regering met deze noodsituatie is omgegaan.

Een binnen QAnon ontwikkelde wereldomvattende samenzweringskaart somt – naast Trump, Clinton en Soros – alle andere usual suspects op, zoals de Illuminati, JFK en Nostradamus. QAnon is daarmee uitgegroeid tot een super-samenzweringsfantasie die alle samenzweringsfantasieën tracht te integreren in de constructie van een alternatieve wereld en een politieke theologie.

Wie is opgegroeid in de subculturen en tegenculturen van de jaren zestig tot negentig zal veel van deze cartografie bekend voorkomen. Ze vermeldt een aantal van dezelfde actoren en legt soortgelijke allesomvattende dwarsverbanden als bijvoorbeeld in de romantrilogie “Illuminatus!” van Robert Shea en Robert Anton Wilson uit 1975. “Illuminatus!” citeert op zijn beurt Thomas Pynchon’s roman “De veiling van nr. 49” uit 1967, waarvan de heldin een schijnbaar alomtegenwoordig ondergronds postsysteem opspoort, Tristero genaamd, dat neerkomt op een alternatieve realiteit van de Amerikaanse tegencultuur. Het bestaan van Tristero blijft echter onduidelijk tot het einde van de roman, en zijn parallelle wereld is geen beloofd land, aangezien extreem-rechtse groeperingen er ook deel van uitmaken. “Illuminatus!” van Wilson en Shea daarentegen speelt op zorgeloze popculturele wijze met samenzweringsmythen.

“Illuminatus!” werd een cultboek, onder meer onder computerhackers. Aangezien hackers zich bezighouden met systemen en systeeminterconnecties in de breedste zin van het woord, heeft hun subcultuur van oudsher affiniteit met zowel feitelijk onderbouwde samenzweringstheorieën als met samenzweringsspeculaties. Het is dan ook waarschijnlijk dat de persoon of personen die onder de naam “Q” de samenzweringsmythe voeden met hun tekstfragmenten, net als 4chan zelf, afkomstig zijn uit de grotere kring van deze subcultuur.

Sinds de opkomst van Alt-Right dienen 4chan en zijn nieuwere tegenhanger 8chan/8kun niet langer alleen computervaardige “shitposters” voor kwaadaardig tijdverdrijf, maar hun politieke memes stromen over naar de mainstream sociale netwerken waar ze goedgelovige mensen bereiken die affiniteit hebben met evangelische opwekkingsbewegingen in de VS, respectievelijk met de rechtse en esoterische scene in Europa. De QAnon-documenten zetten het christelijk fundamentalisme letterlijk voort door, in dezelfde bewoordingen als de Amerikaanse evangelische bewegingen van de achttiende eeuw, een “Great Awakening” te beloven en een op handen zijnde eindstrijd van goed tegen kwaad.

Tenminste één bron van de QAnon-mythe is zeer waarschijnlijk de Italiaanse roman “Q”, gepubliceerd in 1999 en mede geschreven door een van de twee auteurs van dit artikel als lid van het schrijverscollectief Luther Blissett. Het werd gepubliceerd in meer dan dertig landen, inclusief Duitse, Engelse en Nederlandse vertalingen. De roman speelt zich af in de tijd van de Reformatie en vertelt het verhaal van een geheim agent die desinformatieberichten verspreidt onder de naam Q en – net als de Q van QAnon – beweert toegang te hebben tot de hoogste politieke macht en geheime informatie. In de roman zetten de brieven van Q de Duitse protestantse boerenkrijgers van Thomas Müntzer aan tot een veldslag in Thüringen om de aristocraten en bisschoppen voorgoed te verdrijven. Deze strijd blijkt echter een dodelijke valstrik te zijn. De Q van QAnon plagieert dit ook, wanneer hij beweert dat de “storm” van een eindstrijd op komst is, waarin Trump de VS zal bevrijden van de “Deep State” en de liberale elites.

De parallellen tussen Luther Blissett’s “Q” en QAnon trokken in 2018 al de aandacht van de twee auteurs van dit artikel. Amerikaanse nieuwsmedia berichtten erover. Uiteraard kon dit het QAnon-geloof niet aan het wankelen brengen.

De manier waarop de Q van Luther Blissett werd gejat voor QAnon doet denken aan een ander vals document: de antisemitische “Protocollen van de wijzen van Sion”, die in 1903 verschenen, zogenaamd een Joods wereldcomplot documenterend, maar die in feite werden samengesteld en herschreven uit andere teksten, waaronder een anti-monarchistische satirische roman van de voormalige Parijse communard Maurice Joly, gepubliceerd in 1886.

Dit feit wordt ook vermeld in Umberto Eco’s roman “De slinger van Foucault” uit 1988, met een aantekening over de Britse antisemiet en fascist Nesta Webster, die de tekstuele overeenkomsten tussen Joly’s roman en de Protocollen had geïnterpreteerd als een aanwijzing dat Joly op de hoogte was van de samenzwering (dit is waarschijnlijk hoe QAnon-gelovigen ook Luther Blissett’s “Q” zouden interpreteren). “De Slinger van Foucault” is, na “De veiling van nr. 49” en “Illuminatus!” een ander literair compendium van samenzweringsmythen, maar met de duidelijkste educatieve strekking. Het gaat over drie mannen die in een opwelling een samenzweringsmythe construeren door informatie en legenden over historische geheime genootschappen en occulte bewegingen te combineren, maar daarbij steeds meer verstrikt raken in hun spel en uiteindelijk echte politieke samenzweerders wakker schudden. Het geheime document dat ze proberen te ontcijferen – en waarvan het fragmentarische karakter vooruitloopt op de QAnon-berichten op 4chan – blijkt een banaal boodschappenlijstje te zijn.

Een jaar voor de roman verscheen, gaf Eco, semioticus van beroep, een lezing aan de Universiteit van Konstanz in Duitsland over het “geschil van interpretaties”. In deze lezing noemde hij het concept dat “teksten tot in het oneindige kunnen worden geïnterpreteerd” een “hermetische semiosis”, in de occulte betekenis van dat woord. “De Slinger van Foucault” vertelt zo’n hermetische semiosis als een roman. Eco gaf zijn lezing aan de faculteit die in de jaren zeventig de literaire “receptie-esthetiek” had ontwikkeld. Een van de kernbegrippen daarvan was Wolfgang Iser’s concept van “lege plekken” (“Leerstellen”) in literaire teksten; inherente breuken en gebrek aan informatie die lezers mentaal moeten aanvullen, en waardoor betekenis alleen kan ontstaan in een dialoog tussen tekst en lezer.

De QAnon-tekstfragmenten drijven zowel de hermetische semiosis als het lege ruimte principe tot het uiterste door en brengen, zogezegd, de lezer-respons theorie naar de populaire cultuur. De mantra van de QAnon-beweging en van de corona-ontkenners is dat zij geen definitieve beweringen doen, maar slechts kritische denkbevindingen geven die iedereen voor zichzelf moet onderzoeken. Aangezien het “onderzoek” van de meeste QAnon-aanhangers bestaat uit Google- en YouTube-zoekacties binnen hun eigen filterbubbels, bevestigen ze uiteindelijk hun eigen veronderstellingen en samenzweringsmythologische wereldbeeld, maar met het gevoel dat zij door hun eigen individuele onderzoek tot deze conclusies zijn gekomen.

Dit speurtochtprincipe maakt QAnon tot een boeiend interactief spel. Dit verklaart de kracht en attractie ervan. In feite is QAnon een “Alternate Reality Game” (ARG). ARG’s zijn een genre tussen computerspel en groepsavontuur, waarvoor sinds de jaren negentig een gespecialiseerde spelindustrie bestaat. Ze bevatten puzzels en mysteries die spelers oplossen door informatie buiten het spel te vinden en te delen met andere spelers. ARG’s hebben vaak een open einde. Zoals hun naam doet vermoeden, worden in hun spelplots alternatieve werkelijkheden geconstrueerd die het dagelijkse leven van de spelers overlappen en het bij wijze van spreken met magie beladen.

Een vroeg voorbeeld van een samenzweringsmythe die al fungeerde als een Alternate Reality Game is “Paul is dood” – de bewering uit 1969 dat Beatle Paul McCartney drie jaar eerder bij een auto-ongeluk om het leven was gekomen en was vervangen door een dubbelganger. Rond deze mythe ontstond een grote subcultuur van Amerikaanse Beatles-fans, bijgenaamd “Cluesters”, die informatie deelden via radioprogramma’s, lokale kranten, fanzines en mond-tot-mondreclame. In songteksten, op platenhoezen en in publiciteitsmateriaal van de Beatles ontcijferden ze vermeende geheime boodschappen over McCartney’s dood. Het was een ARG voordat de naam bestond, en bovendien een gedecentraliseerd en zelforganiserend spel. Deze subcultuur bestaat nog steeds en beleefde zelfs een renaissance via het internet sinds de jaren 2000.

Veel van de elementen waaruit QAnon vandaag bestaat, waren hier al aanwezig: “onderzoek”, paranoïde overinterpretatie van populaire cultuurproducten om een geheime gruwelijke waarheid te onthullen, netwerken, obsessies met de dood en dubbelgangers. Vandaag verspreiden QAnon volgelingen het verhaal dat twee jaar geleden in Guantanamo Bay Barack en Michelle Obama evenals Hillary Clinton werden gearresteerd, geëxecuteerd en vervangen door klonen.

Recentelijk hebben Amerikaanse journalisten en wetenschappers QAnon een religie in de maak genoemd. In gezinnen en relaties vinden drama’s plaats wanneer individuen zijn afgedreven naar de parallelle wereld van QAnon. Zelfs als Trump zou worden weggestemd [opmerking: dit artikel werd voor de Amerikaanse presidentschapsverkiezingen van 2020 geschreven], zullen het geloof en de samenzweringsmythen van QAnon niet verdwijnen. Het einde van zijn presidentschap zou waarschijnlijk zelfs zijn messianistische legende aanwakkeren, waardoor hij een martelaar en slachtoffer van de “Deep State” en het liberale establishment zou worden. Een herkozen Trump zou QAnon meer moeilijkheden kunnen bezorgen om uit te leggen waarom de verlossing nog niet heeft plaatsgevonden. Nu al ondergaat QAnon verschillende metamorfoses. Die zouden kunnen versnellen en resulteren in een meer mainstream versie van de samenzweringsmythe.

Florian Cramer en Wu Ming 1

Florian Cramer is lector voor hedendaagse beeldcultuur en autonome praktijken aan de Willem de Kooning Academie in Rotterdam.

Wu Ming 1 is lid van het Wu Ming collectief van schrijvers en cultuurtheoretici in Bologna. Zijn nieuwe boek La Q di Qomplotto (“De Q in Qomplot”) verscheen in februari 2021. Een Nederlandse vertaling verschijnt in september bij uitgeverij Leesmagazijn.

Oorspronkelijk gepubliceerd, in het Duits en in een kortere versie, in Süddeutsche Zeitung op 30 oktober 2020. Hier lees je de Engelse versie.