De onbegrensde mogelijkheden van het @MIGO-BORAS camerasysteem
Documenten met details over het @MIGO-BORAS-project geven echter een heel ander beeld. Het systeem heeft de potentie om uit te groeien tot een bewakingssysteem dat niet alleen in de grensstreek, maar overal in Nederland de bewegingen van al het verkeer kan vastleggen en analyseren met behulp van automatische kentekenherkenning, oftewel Automatic Number Plate Recognition (ANPR). Koppeling van het systeem met allerlei registers zorgt voor ongekende mogelijkheden voor de diverse opsporingsdiensten en overheidsinstellingen.
Perspectief
Sinds het Akkoord van Schengen uit 1993 zijn de grenscontroles oude stijl afgeschaft, maar dat betekent niet dat er aan de landsgrenzen met België en Duitsland niet meer wordt gecontroleerd. Al sinds 1994 wordt in de grenszone door de marechaussee het zogenaamde Mobiel Toezicht Vreemdelingen (MTV) ingezet als middel om illegale migranten op te sporen.
De mobiele controles geschieden officieel niet omdat de grens wordt overschreden, want dat mag niet volgens het Schengenakkoord dat een vrij verkeer van personen en goederen tussen de Schengenlanden moet garanderen. Maar eigenlijk weet iedereen wel dat het hier om ordinaire grenscontroles gaat. De motorrijder van de marechaussee maakt dan ook letterlijk op het moment van grensoverschrijding de keuze om een voertuig wel of niet te controleren. Het mobiele toezicht hoort volgens de wet plaats te vinden op grond van informatie of ervaringsgegevens, maar in werkelijkheid worden er vaak zonder feitelijke informatie voertuigen voor controle uitgepikt op grond van vage criteria die de marechaussee hanteert. Het gaat daarbij om een persoonlijke interpretatie van de motorrijder en eventuele resultaten zijn dan ook vaak toevalstreffers. Letterlijk iedereen in de grenszone kan dus worden onderworpen aan deze controles. Dit heeft eerder al tot problemen geleid bij rechtszaken, omdat de rechter tot de conclusie kwam dat er daardoor effectief sprake was geweest van grenscontroles.
Met het op gang komen van vluchtelingenstromen vanuit Noord-Afrika, in verband met de opstanden die daar in 2011 tegen verschillende regimes uitbraken, werd de roep om herstel van grenscontroles in diverse Europese landen sterker. In Nederland pleitte de PVV ervoor om de grenzen dicht te gooien.
In het regeerakkoord van het kabinet Bruin I werd eind 2010 vastgelegd dat het MTV – dat vanwege de toegenomen aandacht voor terrorisme inmiddels was opgewaardeerd tot Mobiel Toezicht Veiligheid – zou worden uitgebreid. De intensieve grenscontroles die volgden, stuitten echter spoedig op weerstand. Uitspraken in 2010 van het Europese Hof van Justitie en de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State wezen op het structurele karakter van de toegepaste grenscontroles en het MTV werd tijdelijk stopgezet. Halverwege 2011 werden de controles weer hervat in aangepaste vorm. Vanaf toen was het MTV op de weg beperkt tot maximaal 90 uur per maand en 6 uur per dag. Voor de mobiele controle in treinen en op vaarwegen en luchthavens gingen vergelijkbare restricties gelden.
Ketenpartners
Het grensbewakingsysteem @MIGO-BORAS vormt nu het nieuwste wapen van de overheid tegen illegale immigratie. Het is bedoeld om de jacht op vluchtelingen efficiënter en effectiever te maken. De ontwikkeling van @MIGO-BORAS moet echter ook in het perspectief worden gezien van de toenemende mate waarin de Nederlandse staat zijn inwoners wil bespioneren en controleren. Voorbeelden daarvan zijn ontwikkelingen als het grootschalig aftappen van telefoonverkeer, opslag van internetverkeerdata en openbaar vervoergegevens, preventief fouilleren, het biometrisch paspoort, intelligente camera’s en mobiele vingerafdrukscanners. De verwachting van het projectteam @MIGO is “dat de technologische ontwikkelingen, die met @MIGO in gang zijn gezet, van grote invloed zullen zijn op de manier waarop de opsporingsbevoegdheden in de toekomst zullen worden uitgebreid”. Met andere woorden, de grotere technische mogelijkheden zullen leiden tot meer bevoegdheden voor de opsporingsdiensten.
Het @MIGO-BORAS-systeem in zijn huidige vorm omvat 15 vaste camera’s langs de hoofdwegen op de grenzen met België en Duitsland en 6 mobiele camera’s voor gebruik op minder belangrijke verbindingswegen in de grenszone. Het proefsysteem is in samenwerking met de marechaussee ontwikkeld door TNO en LogicaCMG. Het systeem is met opzet modulair opgebouwd met de mogelijkheid om variabelen (parameters) aan te passen. Zo kan het systeem gemakkelijk worden aangepast indien iets onverhoopt, bijvoorbeeld vanwege privacy-wetgeving, toch niet blijkt te mogen. Of natuurlijk als er door veranderde wetgeving opeens dingen wel mogen. Voor het operationele systeem zijn CSC, Capgemini en Van den Berg Infrastructuren verantwoordelijk. Deze en andere bedrijven hebben hun krachten gebundeld in de Stichting Nederlandse Industrie voor Defensie en Veiligheid, die samen met de opsporingsdiensten zorg draagt voor een stevige lobby richting de politiek.
Onderzoeksjournalist Dimitri Tokmetzis verzocht het ministerie van Veiligheid en Justitie om informatie over @MIGO-BORAS met een beroep op de Wet Openbaarheid van Bestuur (WOB). De door hem verkregen documenten laten de mogelijkheden van het systeem zien. @MIGO-BORAS is voor een belangrijk deel gebaseerd op Automatische Nummerplaat Herkenning (ANPR). Met behulp van software worden de camerabeelden geanalyseerd en de kentekens bepaald. Door koppeling met bestanden van de Rijksdienst Wegverkeer (RDW) worden vervolgens de identiteit van de kentekenhouder (persoonsgegevens zoals naam, geboortedatum en postcode) en kenmerken van de auto (merk, type en kleur) achterhaald.
Door koppeling met andere registers wordt daarna aanvullende informatie over de kentekenhouder verkregen. Het gaat daarbij onder andere om registers van de politie en de marechaussee. Voorbeelden zijn het Opsporingssysteem (OPS) van de politie, het Vreemdelingen Basissysteem (VBS) van de marechaussee en het Nationaal Schengen Informatiesysteem (NSIS), waarin “ongewenste vreemdelingen” worden geregistreerd. Ook koppeling met de registers van bijvoorbeeld Frontex, de Belastingdienst en de inlichtingendienst AIVD is mogelijk. De belangstelling bij deze zogenaamde ketenpartners is groot. Zij kunnen immers niet alleen informatie aan het systeem leveren, maar ook de informatie die door het systeem verkregen is zelf gebruiken. Om de mogelijkheden nog verder te vergroten wordt er gewerkt aan de koppeling met het Europese voertuigenregister EUCARIS. Naar verwachting ontstaat daarmee op korte termijn de mogelijkheid om van inreizende voertuigen uit heel Europa (en van hun kentekenhouder) gegevens te achterhalen. @MIGO-BORAS zal zich in de toekomst mogelijk zelfs ontwikkelen tot een Europees systeem.
Gebruik
Een belangrijk onderscheid moet worden gemaakt tussen gebruik van het systeem voor controle, en het gebruik voor inwinning van gegevens. In het eerste geval wordt het voertuig aan de kant gezet en worden de auto en de inzittenden gecontroleerd. Dat kan gebeuren bij een “hit”, dat wil zeggen als een gezocht kenteken is geregistreerd, maar ook als een voertuig tot een vooraf ingestelde doelgroep behoort. Daartoe kun je behoren vanwege voertuigkenmerken die je auto bezit of “verdachte” verkeerspatronen waaraan je voldoet. Wat dat in concrete gevallen inhoudt, wordt geheim gehouden, maar in de praktijk betekent het dat iedereen zonder het te weten verdenking op zich kan laden en dus kan worden gecontroleerd. Tijdens de praktijkproef met @MIGO-BORAS in 2006 lag het “succespercentage” wanneer gezochte kentekens niet worden meegerekend op ongeveer twee procent, minder nog dan bij de controles oude stijl. Het “succes” betrof in vrijwel alle gevallen de aanhouding van illegalen. Het lukrake karakter van veel staandehoudingen houdt in dat het ook bij @MIGO-BORAS effectief om grenscontroles gaat. En dat mag dus niet van de rechter.
In het geval van gegevensinwinning gaat het bij het tegengaan van illegale migratie om het vastleggen van grenspassagepatronen van bijvoorbeeld verschillende (kenteken) nationaliteiten. Met behulp van datamining worden daarin trends zichtbaar gemaakt en kunnen prognoses voor verwachte passages worden gemaakt. Het is daarvoor nodig dat de kentekens met passagetijden en plaats worden opgeslagen. Volgens minister Leers worden er slechts anoniem gegevens ingewonnen (type auto, aantallen en herkomst kentekens). Maar zoals expert op het terrein van beveiliging en cryptografie Jaap-Henk Hoepman stelt, kan de anonimiseringsfunctie die het systeem deels bezit worden omzeild. Tijdens de @MIGO-BORAS-testperioden in 2005 en 2006 langs de A16 bij Hazeldonk werd 7 dagen per week, 24 uur per dag al het verkeer geregistreerd. Het heeft er alle schijn van dat Leers dat ook in de operationele fase wil, omdat passagepatronen dan vollediger kunnen worden vastgelegd. De inzet van het camerasysteem in de toekomst is wat het projectteam @MIGO betreft niet beperkt tot de grensstreek. Er wordt ook gedacht aan toepassing bij luchthavens, zeehavens en door de politie. De politie kan met ANPR de bewegingen van “verdachten” en “bekenden van de politie” volgen. Maar wanneer ben je precies “verdacht” en wie controleert er of de verdenkingen wel concreet zijn? Continue monitoring van kentekens is uiteraard ook zeer interessant voor de AIVD. Als ketenpartner van de marechaussee en de politie kan de inlichtingendienst straks beschikken over de mobiliteitsgegevens van alle personen die zij maar willen volgen. De vraag is echter wie het gebruik daarvan door de AIVD gaat controleren.
De mogelijkheden van het systeem en de uitgesproken intenties staan in schril contrast met de geruststellende woorden van de overheid. Volgens de website Rijksoverheid.nl is er bij het systeem “geen sprake van het opslaan van kentekennummers van auto’s of vrachtwagens die te herleiden zijn tot personen. Ook worden de camera’s niet gebruikt om kentekenplaten te vergelijken met tevoren opgeslagen kentekens van gestolen auto’s of van mensen die gezocht worden of een boete open hebben staan. Wel kan aan de hand van de kentekenplaten met de camera’s gezien worden uit welk land een auto of vrachtwagen komt, maar dat kunnen de mensen van de marechaussee nu ook al.” Niets nieuws onder de zon dus. Leers op zijn beurt hult zich in zijn brief aan de Tweede Kamer van 23 december in vaag en verhullend taalgebruik wanneer hij meldt dat het @MIGO-BORAS systeem slechts “verkeerspatronen” en “algemene gegevens en doelgroepprofielen” gebruikt om te bepalen wie er gecontroleerd wordt. Hij stelt verder dat “vooralsnog” van inzet van @MIGO-BORAS voor opsporing en “tenuitvoerleggingstaken op basis van politiegegevens” wordt afgezien in afwachting van ANPR-wetgeving.
Zoals hij echter weet, zal die wetgeving er mogelijk al snel zijn. Het kabinetsbesluit dat de opslag van alle kentekens (zowel “hits” als “no-hits”) voor een periode van 4 weken regelt, werd namelijk genomen op de dag dat Leers zijn brief aan de Tweede Kamer schreef. Het besluit ligt op dit moment ter beoordeling bij de Raad van State en zal daarna naar de Tweede Kamer worden gezonden. Opslag van alle kentekens zal ook de mogelijkheden van @MIGO-BORAS vergroten en het perspectief van ’total surveillance’ een stuk dichterbij brengen.
De politiekorpsen van IJsselland en Rotterdam-Rijnmond konden overigens niet wachten op de wettelijke onderbouwing en sloegen al eerder alle door ANPR verkregen kentekens gedurende respectievelijk 10 en 120 dagen op. Ze werden hiervoor in 2010 op de vingers getikt door het College Bescherming Persoonsgegevens (CBP) dat stelt dat de korpsen “willens en wetens de wet overtreden”. Dergelijke voorvallen geven er niet veel vertrouwen in dat de nieuwe mogelijkheden die met @MIGO-BORAS en ANPR ontstaan met terughoudendheid zullen worden gebruikt.
Kritiek
De toepassing van @MIGO-BORAS en ANPR wordt door diverse organisaties en personen bekritiseerd. Eind 2011 stelde de Europese Commissie schriftelijke vragen over het systeem in verband met privacy-wetgeving en het Schengenakkoord. Die moeten nog door het kabinet worden beantwoord. Het CBP heeft zich niet specifiek over het @MIGO-BORAS-systeem uitgesproken. Eventuele kritiek van het college zal naar verwachting vooral gericht zijn op de opslag van alle met behulp van ANPR waargenomen kentekens. De Stichting Privacy First heeft zich kritisch uitgelaten over zowel @MIGO-BORAS als ANPR en heeft beide technieken inmiddels onder de aandacht van de Mensenrechtenraad van de Verenigde Naties (UNHRC) gebracht.
De bekende advocaat Inez Weski stelt in de NRC dat de mogelijkheden die dit soort nieuwe technieken bieden nooit een aantasting van mensenrechten rechtvaardigen. Volgens haar handelt Nederland met de stelselmatige observatie zonder feitelijke verdenking via cameratoezicht in strijd met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Volgens dat verdrag mag alleen een rechter toestemming geven voor observatie, en alleen als er concrete verdenkingen zijn.
Organisaties en juristen leveren kritiek, maar gaan ook vaak gedeeltelijk mee in de logica van de overheid. Zo worden misschien enige scherpe kantjes van de toepassing van deze technieken afgehaald, maar de mogelijkheden vormen ook dan nog een forse inbreuk op het recht van mensen om zich vrij te kunnen bewegen, ongehinderd door de overheid. Het is hard nodig om een luid en duidelijk “nee!” tegen de controlemanie van de overheid te laten horen. Daarvoor is het nodig dat veel meer mensen zich bewust worden van de dreiging en in actie komen.
Jacob Visser
ANPR gegevens van o.a. snelheidscamera’s worden al jaren opgeslagen, ook als er niet geflitst is: iedere voorbijganger word geregistreerd.
Overigens is ook het INDECT project interessant om eens onder de loep te nemen. Dat gaat nog veel verder!