De tijd om over anti-racisme te praten is altijd nu, ook voor XR

Al vanaf 2019 wordt er regelmatig anti-racistische kritiek geleverd op Extinction Rebellion (XR), een grotendeels witte beweging in de lang niet meer zo eenzijdig witte westerse metropolen. Sindsdien heeft XR, laten we ons even beperken tot Nederland, wel vooruitgang geboekt. Tegelijkertijd heeft XR ook nog veel stappen te zetten waar het gaat om dekoloniseren en anti-racisme. De laatste tijd barst de discussie over de witheid van de beweging opnieuw los. We willen daar graag ons solidaire steentje aan bijdragen, want ook bij Doorbraak doen veel mensen mee aan de acties van XR, en enkelen van ons maken onderdeel uit van de organisatie.

De meest recente ronde van deze discussie begon met een artikel van acteur en schrijver Maryam Hassouni op Oneworld. Ze schreef dat campagnes waarbij opgepakt worden een centraal element vormen, niet echt geschikt zijn voor niet-witte mensen omdat die vaker te maken hebben met politiegeweld. Ook ergerde ze zich aan klimaatactivisten die doen alsof de crisis nog moet beginnen, terwijl die in het mondiale zuiden allang gaande is. En tenslotte leverde ze kritiek op het oppervlakkige bewust consumeren waar XR-activisten zich volgens haar schuldig aan zouden maken, wat enigszins teleurstellend was omdat we dat ‘argument’ vooral kennen van rechtse opiniemakers. Greenpeace-hoofd Faiza Oulahsen viel haar bij in de NRC. Ze wees op het racisme dat ze tijdens en na acties steeds weer meemaakt. Jacobin-redacteuren Frank Keizer en Jan-Willem Anker sprongen voor XR in de bres: de rebellen roepen tegenwoordig ook leuzen over klimaatrechtvaardigheid en op hun website staat inmiddels heel wat over het mondiale zuiden. Dus het gaat al veel beter, vonden ze. Ze betitelden het artikel van Hassouni als een “aanval” die de aandacht afleidt en ook nog eens op het verkeerde tijdstip komt, namelijk tijdens de A12-blokkades. Weblogger Peter Breedveld erkende haar anti-racistische kritiek, maar schreef ook dat Hassouni te veel deed alsof confrontaties met de politie voor witte mensen nou zo’n pretje zijn.

Openlijke kritiek

Daarnaast waren er vele lange en korte reacties op sociale media zoals X/Twitter, en ook intern in de beweging. Bij XR zijn veel mensen met uiteenlopende politieke achtergronden actief, en dat zagen we natuurlijk terug in de reacties. Door mensen die afwijzend reageerden (binnen, maar ook buiten XR) werd onder meer ingebracht dat anti-racistische kritiek op XR niet publiek geuit zou moeten worden, en sowieso niet tijdens zo’n intensieve en langdurige A12-blokkade. Anderen riepen dat anti-racistische kritiek de beweging maar uit elkaar zou spelen. Maar dat is natuurlijk een klassieke afleidingsmanoeuvre: sommige mensen beweren anti-racist te zijn, maar als er dan anti-racistische kritiek geleverd wordt, blijkt die nooit op het goede moment te komen. Activisten suggereerden dat Hassouni de beweging van buitenaf uit elkaar wilde spelen, maar de anti-racistische geluiden kwamen ook van binnenuit de organisatie zelf. Wij hebben XR leren kennen als een beweging die kritiek serieus neemt en daarop wil reflecteren, en dat is ook nu het geval. Een groot deel van de rebellen erkent ook dat er een probleem is.

Eigenlijk was er geen beter moment om met deze kritiek te komen dan aan het begin van de A12-blokkades. Er zaten dagelijks honderden rebellen van XR bij elkaar op de weg, in een bus terwijl ze afgevoerd werden, op reis van en naar Den Haag. En een flink deel van die gesprekken op en rond de A12 ging over anti-racisme binnen XR. Geweldig toch? Laten we daarover praten, laten we de kritiek tot ons nemen en er antwoorden op formuleren. We kunnen weinig betere plekken en momenten verzinnen voor XR om collectief die kritiek tot zich te nemen dan op het moment dat ze elkaar dagelijks met zovelen ontmoeten.

Klimaatrechtvaardigheid

“Maar we zijn toch divers en inclusief, en we hebben klimaatrechtvaardigheid toch al als eis 0?”, reageerden anderen. Dit klinkt misschien als een open deur, maar dat jij je als witte activist welkom en veilig voelt binnen XR, betekent niet automatisch dat dat voor iedereen zo is. Sterker nog, onder andere de artikelen op Oneworld laten zien dat dit zeker niet voor iedereen geldt, en dat sommige rebellen van kleur vervelende ervaringen hebben binnen XR. Dat is ook duidelijk te zien aan de samenstelling van XR, die is gewoon heel wit. Het is pijnlijk om te zien hoe makkelijk sommige witte activisten die negatieve ervaringen wegwuifden.

En schermen met “eis 0” is ook net iets te gemakkelijk. “Climate Justice Now” (die eis voor klimaatrechtvaardigheid) is inderdaad een veelgehoorde slogan tijdens XR-protesten. Maar een slogan roepen is wat anders dan echt begrijpen waar die slogan voor staat, en anti-racisme integreren in de interne cultuur en de ideologie van de beweging, en zorgen dat alle nieuwe rebellen deze ideeën ook meekrijgen. Er moet nog meer gebeuren om de ideeën waar die slogan voor staat écht tot onderdeel te maken van het dna van XR.

Tegelijkertijd heeft XR laten zien dat het kan leren, op het vlak van anti-racisme en op andere vlakken. Een aantal jaar terug is dus die “eis 0” voor klimaatrechtvaardigheid toegevoegd aan de al bestaande drie eisen. En wie de sociale media van XR volgt, weet dat er vaak aandacht wordt besteed aan klimaatrechtvaardigheid, anti-racisme en dekolonialisme. Er worden solidariteits- en steunacties met de anti-racisme beweging opgezet, zoals meer dan eens met de anti-Zwarte Piet-beweging. Sinds een aantal weken steunt XR ook de “Stop EACOP”-campagne tegen een oliepijplijn in Oost-Afrika en geeft men zo concreet invulling aan solidariteit met het globale zuiden.

Politie

Maar zeker, af en toe gaat het nog mis. Zoals onlangs met een roep op Twitter/X voor meer politie. Daarmee vervreemdt XR natuurlijk veel niet-witte mensen, ongedocumenteerde vluchtelingen en migranten, daklozen, mensen met psychische problemen en andere uitgesloten groepen van zich, omdat meer politie hun levens eerder onveilig zal maken. Het is soms ook ongemakkelijk bij de A12-blokkades, bijvoorbeeld wanneer rebellen in de steundemonstratie uitgebreid en gezellig gaan staan babbelen met de politie of de marechaussee, mensen die misschien de volgende dag weer vluchtelingen gaan deporteren. En dat anti-racisten die daar wat van zeggen, te horen krijgen dat de agenten ook maar mensen zijn, dat die ook maar hun werk doen, dat het nu niet over deportaties gaat, en dat de anti-racisten de sfeer verpesten en beter weg kunnen gaan. Dat die agenten ook met grof geweld klimaatvluchtelingen deporteren, werd door enkele rebellen (gelukkig lang niet alle) weggewuifd.

Dat er vooruitgang is, werd zichtbaar in de snelheid waarmee XR de sociale media-post over meer politie verwijderde nadat er kritiek kwam, onder meer vanuit Doorbraak. En hoewel XR vooral bekendheid krijgt via blokkades waarbij rebellen worden opgepakt door de politie, benadrukt de organisatie tegenwoordig steevast ook dat er heel veel andere rollen zijn in de beweging, waarbij geen politiecontact plaats hoeft te vinden. Denk met name aan de steundemonstraties naast de A12, maar ook aan alle andere taken die mensen binnen de beweging kunnen vervullen.

Vervreemdend was het ook toen er een activist bij een XR-blokkade rondliep met een actiebordje met de tekst: “Minder vluchtelingen? Fix de klimaatcrisis”, daarmee schijnbaar inspelend op racistische sentimenten. Gelukkig nam XR meteen afstand van dat bord zodra men erop gewezen werd, en werd de persoon met het bordje door de organisatie aangesproken.

Fascisme

Waar veel rebellen misschien nóg wel minder ervaring mee hebben dan anti-racisme is anti-fascisme. De witte middenklasse die de basis vormt van de beweging heeft geen idee van de realiteit van het racistische en fascistische geweld dat de maatschappij structureert, of het nu van de politie, andere instituten of individuele racisten en fascisten komt. Daar moet heel snel verandering in komen, wil XR overleven.

Waarom? Omdat er hoe dan ook confrontaties met fascisten gaan komen. Na enkele weken van A12-blokkades zei de politie dat men onvoldoende capaciteit had om elke dag in grote getale op te komen draven. En dat men daardoor “de veiligheid” van de rebellen niet langer kon “garanderen” – wat dat ook moge betekenen in deze context. Daarna liet de politie zich een paar dagen nauwelijks zien. Dat was natuurlijk een signaal richting allerlei fascisten die al lange tijd op sociale media roepen dat de klimaatcrisis een verzinsel is van de “globale elite” (lees: joden) die streeft naar een “nieuwe wereldorde”. En steeds luider riepen ze dat die klimaatactivisten de hele stad zouden ontregelen, wat (helaas?) niet het geval was. De politie gaf de fascisten zo als het ware te kennen: wij zijn weg, en nu hebben jullie de vrije hand om die klimaatactivisten even een lesje te komen leren.

En inderdaad kwamen die fascisten vanaf dat moment opdagen bij de dagelijkse blokkades en steundemonstraties. Overal ter wereld, sinds de politie bestaat, heeft die de hulp ingeroepen van fascistische knokploegen en zelfs doodseskaders, wanneer linkse bewegingen niet goed meer te beheersen lijken. De Nederlandse politie zat met het probleem dat men een geweldloze middenklassebeweging niet met grof geweld van de weg kon knuppelen, zoals men dat gewoonlijk wel doet met krakers, Koerden en andere gemarginaliseerde groepen. En de politie laat bijvoorbeeld ook regelmatig in november even groepen gewelddadige racisten vrij hun gang gaan om anti-racisten van KOZP te intimideren, om vervolgens natuurlijk snel weer de ‘orde’ te herstellen, want voor de staat is uiteindelijk het eigen geweldsmonopolie heilig.

Zo ging het tijdens het laatste blokkadeweekeinde bij de A12 ook. De politie liet bewust fascisten rondlopen in de steundemonstratie. Die gingen rebellen uitschelden en bedreigen, en proberen spandoeken neer te halen. Twee Doorbrakers wilden dat voorkomen en een spandoek dat bijna los was weer goed ophangen. Meteen werden ze aangevallen door de fascisten en vanzelfsprekend verdedigden ze zichzelf. De politie keek van dichtbij toe, liet het fascistische geweld enige minuten voortgaan en greep pas in nadat een aantal rebellen tussenbeide probeerde te komen. De agenten wisten precies wie wie was en dreven de fascisten een eindje weg. Daarop gaf men de rebellen te kennen dat “de veiligheid” niet meer te “garanderen” was, en dat de actie moest stoppen, terwijl er minstens 150 zwaarbewapende agenten rondliepen en hooguit 50 slecht georganiseerde loslopende fascisten. XR ontbond daarop de steundemonstratie, waarna een boel rebellen vertrokken. De politie liet de fascisten vervolgens weer vrij rondlopen en agenten gingen doodleuk met een aantal van hen staan kletsen, waardoor de kleine groep achtergebleven actievoerders het risico liepen klappen te krijgen van zowel de politie als de fascisten. Het verbaasde niets, aangezien bekend is dat veel agenten op extreem-rechts stemmen.

Wat kan XR dan doen?

XR heeft nog veel werk te verzetten om klimaatrechtvaardigheid echt te laten doordringen in de haarvaten van de organisatie. Hieronder een aantal punten waar XR wat ons betreft op kan letten:

– Zoals Hassouni schreef – en vele andere mensen van kleur voor haar ook al schreven – is de klimaatcatastrofe nu al gaande, en die heeft wereldwijd voor miljarden mensen in het mondiale zuiden nu al verschrikkelijke gevolgen. Klimaatvluchtelingen zijn er al en het zullen er alleen maar meer worden. XR moet strijden tegen de klimaatverandering die mensen dwingt te vluchten, en daarnaast pal staan voor het recht van vluchtelingen om hierheen te komen en hier te zijn, hier opgevangen te worden en een volwaardig leven te leiden.

– XR presenteert haar geweldloosheid meestal als een principieel standpunt, maar het zou voor de organisatie beter zijn om het als een strategische keuze te bezien (wat het voor een groeiend aantal actieve leden inmiddels ook al lijkt te zijn). Geweld kan gerechtvaardigd zijn bij sociale strijd, en is het vaak ook en vaak ook geweest, ook bij strijden van mensen van kleur. Geweldloosheid is niet de enige weg naar verandering. Daarnaast zou XR onderhand eens moeten erkennen dat de politie voor veel minderheidsgroepen in het dagelijkse leven een van de grootste bedreigingen is, en daarom stoppen met het beschouwen van de politie als een (potentiële) bondgenoot.

Natuurlijk is het succes van XR voor een flink deel te danken aan hun nadrukkelijk beleden geweldloosheid. Tegelijk hoeft geweldloosheid niet te betekenen dat je jezelf laat aftuigen door de politie of fascisten. Eerder, bij een kleine XR-actie in Amsterdam, stond een vrouw in haar eentje een hele doos eieren, een voor een en van heel dichtbij, op de hoofden van rebellen te smijten. Dat zouden wij nooit accepteren en dat zouden XR-rebellen ook niet moeten doen. Alleen al uit zelfrespect. Men had minimaal die vrouw moeten wegduwen en haar eieren moeten afpakken. En soms gebeurt dat ook: voordat de fascisten de twee Doorbrakers naast de A12 aanvielen, waren ze al begonnen eieren uit een doos naar de blokkade te gooien. Maar al na een stuk of drie, vier eieren rende er een rebel langs die de doos weggriste en veilig in de blokkade neerzette. Hulde voor die rebel. Daarna probeerden enkele sfeerbeheer-rebellen met de fascisten te praten, maar dat was, zoals wij daarna aan den lijve ondervonden, tevergeefs.

Twee jaar geleden stond in Volendam eveneens een vrouw, de beruchte Ingrid, een doos eieren naar ons te gooien bij een KOZP-protest. Zij maakte deel uit van een opgefokte meute racisten, en haar wegduwen en de eieren afpakken was in die context niet verstandig geweest en dat hebben we dan ook niet gedaan. Waar het ons om gaat: XR zou per situatie goed moeten nadenken of verweer tegen geweld, en in welke vorm dan precies, nodig is en te verdedigen valt, politiek gezien, maar ook met het oog op ons fysieke en mentale welzijn en zelfrespect.

XR zal dus beter moeten gaan nadenken over fascisme en geweld, want je kan als beweging wel afstand houden van geweld, maar het geweld gaat geen afstand houden van ons, zeker dat van de fascisten niet. Die riepen meteen na onze eerste confrontatie bij de A12 op om de blokkades van het weekeinde daarop met geweld te komen ontbinden. Alleen doordat XR die afblies is het niet zover gekomen. Diverse kringen van anti-fascisten hadden al opgeroepen om XR dat weekeinde te komen steunen, of beter: beschermen. Grote kans dat de fascisten het afgelasten van de blokkades als succes zullen opeisen, en dat ze het vaker zullen gaan proberen.

– Om het anti-racisme en dekoloniseren binnen XR nog wat meer body te geven, en de beweging wat aantrekkelijker te maken voor onder andere niet-witte mensen, zou het goed zijn om expliciet duidelijk te maken waar de pakweg 40 miljard fossiele subsidie die de overheid per jaar uitdeelt dan wél naar toe zou moeten. Denk bijvoorbeeld aan: 1. herstelbetalingen voor het kolonialisme en de slavernij. Het zijn de tot slaaf gemaakten en de andere mensen in de voormalige koloniën, en de natuur daar, die onvrijwillig de basis hebben gelegd voor het eerste kapitaal. En daarmee voor het kapitalisme en de welvaart van het door roof rijk geworden westen dat steeds massaler onze ecologische systemen aan het vernietigen is. Het is de hoogste tijd voor herstelbetalingen, welke vorm die ook precies zouden aannemen: in ieder geval een geldstroom richting de leeggeroofde niet-westerse wereld. En denk aan: 2. betere collectieve sociale voorzieningen, aan verbeteringen voor de armste mensen, degenen met uitkeringen en de laagste lonen. Die verbeteringen zouden, omdat de onderklasse geracialiseerd is, hoe dan ook meer dan gemiddeld ten goede komen aan niet-witte mensen. XR zou zich ongetwijfeld populairder maken als er voorstellen kwamen voor gratis openbaar vervoer (slechts 4 miljard per jaar), betere/gratis zorg, enzovoorts.

– Zorg dat mensen van kleur centrale plekken krijgen binnen XR en nadrukkelijk mee kunnen beslissen over acties en campagnes. Het zou kunnen dat er dan nog steeds gekozen gaat worden voor het huidige type campagnes en acties, zoals blokkades van snelwegen (waar witte mensen hun privilege ten opzichte van de politie in kunnen zetten). Maar misschien zou het ook leiden tot hele andere acties, met hele andere analyses, en andere invullingen van eisen, zoals de hierboven genoemde besteding van de 40 miljard fossiele subsidie.

Hoe mooi zou het zijn als we tot acties komen waarin witte mensen zich niet alleen bewust zijn van hun witte privilege en dat inzetten, maar waarin mensen van kleur een centrale rol hebben in het bedenken, voorbereiden en uitvoeren van de actie, naast witte mensen, zodat we daadwerkelijk een gezamenlijke strijd kunnen voeren? Wat voor acties zouden we dan voeren, wat voor doelwitten zouden we dan kiezen?

– Zorg dat mensen van kleur zich welkom voelen binnen XR. De beweging maakt intern veel werk van een regeneratieve cultuur en zegt kritisch te zijn op toxische structuren en gedrag. Die manier van werken en denken kun je prefiguratief noemen: je nu al zo proberen te organiseren zoals je wil dat de wereld er uiteindelijk uit komt te zien. Doe dat ook op het gebied van anti-racisme, bouw intern een anti-racistische cultuur op die verwelkomend en veilig is voor mensen van kleur. En minstens zo belangrijk: luister ook naar de mensen van kleur die al actief zijn binnen XR.

Er zijn groepen binnen XR die al hard aan de slag zijn met anti-racisme, zoals de rebellen die de afgelopen tijd actie voerden vanuit XR in solidariteit met de Palestijnen, en de onlangs opgerichte “rebellen van kleur”. Tegelijk groeit XR enorm snel en komen er heel veel nieuwe (witte) mensen bij die nog weinig ervaring hebben met activisme in het algemeen, en met anti-racistische strijd in het bijzonder. XR staat voor een flinke taak om een anti-racistische en dekoloniale klimaatvisie te ontwikkelen, en al die rebellen daar in mee te nemen.

Joris Hanse en Eric Krebbers