Doorbraak tegen bevolkingspolitiek
Wat verstaat Doorbraak onder bevolkingspolitiek?
Bevolkingspolitiek is het totaal aan wetgeving en ingrepen dat moderne kapitalistische staten in samenwerking met het bedrijfsleven en de vakbonden (denk aan de SER) inzetten om de "kwaliteit" en "kwantiteit" van hun bevolking te reguleren. Men zou kunnen zeggen dat landen worden gerund als bedrijven, en dat bevolkingspolitiek het bijbehorende personeelsbeleid vormt. De BV Nederland vormt daarop geen uitzondering en doet ook aan zulk bevolkingsmanagement. Bevolkingspolitiek wordt door de staat vormgegeven in het belang van het kapitaal, met als doel een zo bruikbaar mogelijke bevolking met zo laag mogelijke reproductiekosten. Met reproductiekosten worden de kosten bedoeld die de overheid maakt met onder meer de opvoeding, scholing, gezondheidszorg, sociale zekerheid en pensioenen. De BV Nederland probeert onder meer de reproductie waar mogelijk voor rekening te laten komen van ouders, familie, buren en vrijwilligers, zoals bijvoorbeeld bij de opvoeding, het huishouden en emotionele zorg. Een toekomstige werkelijk socialistische samenleving kent in principe geen bevolkingspolitiek omdat de economie daar in dienst van de bevolking staat, in tegenstelling tot kapitalistische systemen, waarbij de bevolking in dienst staat van, en aangepast dient te worden aan, de behoeften van de economie, van het kapitaal. En juist omdat mensen in het algemeen geen zin hebben om hun leven zomaar in dienst te stellen van de winst van anderen, kunnen staten niet zonder instrumentarium om bevolkingen naar hun behoeften te kneden of, als mensen dat onvoldoende toelaten, eronder te houden. Het gebruik van het analytische begrip bevolkingspolitiek maakt het ons makkelijker om samenhangen te zien en te begrijpen tussen beleid op het gebied van onder meer migratie, onderwijs, inburgering, en integratie in de arbeidsmarkt, maar ook rond ontwikkelingssamenwerking en milieu, en zelfs rond medisch ingrijpen bij onze voortplanting en ons sterven.
Hoe hangen bevolkingspolitiek en migratie dan samen?
Vrijwel dagelijks lezen we in de kranten over nieuwe voorstellen en maatregelen tegen vluchtelingen en migranten. De BV Nederland probeert in samenwerking met de EU en een hele reeks aan internationale organisaties vluchtelingen en migranten zoveel mogelijk te weren. Marineschepen houden vluchtelingen en migranten tegen op de Middellandse Zee. Vluchtelingen die toch tot hier weten door te dringen, krijgen tegenwoordig zelden nog een verblijfsvergunning. Ze worden daarop veelal uitgesloten, opgejaagd, opgepakt, opgesloten en uitgezet. Laagopgeleide arbeidsmigranten en huwelijksmigranten worden zoveel mogelijk geweerd. Tegelijkertijd probeert de BV Nederland echter wel weer Indiase computerdeskundigen en Afrikaanse verpleegsters te werven om hier tijdelijk te komen werken. Met de nadruk op tijdelijk, want op die manier kan de BV Nederland de kosten van de opleiding, eventuele ziekte en arbeidsongeschiktheid, en pensioen van de arbeider laten liggen bij het land van herkomst. De achterliggende logica van dit beleid van migratiebeheersing is natuurlijk het vervullen van de behoeften van de arbeidsmarkt en het bedrijfsleven, en het voorkomen van kosten door 'overbodige' migranten en vluchtelingen. Het groeiend aantal repressieve maatregelen dat overheden vandaag de dag nemen, getuigt vooral ook van het doorzettingsvermogen van migranten en vluchtelingen die toch naar het rijke Noorden blijven komen en zelfs blijvend kans zien om in het hart van de hen vijandig gezinde BV Nederland te overleven. Overigens veranderen de bevolkingspolitieke wetgeving en maatregelen naarmate de behoeften van de arbeidsmarkt verschuiven. Volgens dezelfde logica werden namelijk in de jaren 60 en 70 juist veel laagopgeleide arbeidsmigranten geworven in Marokko en Turkije voor de industrie die de BV Nederland toen nog veel meer kende.
En voor hen is er nu de gedwongen inburgering.
Precies. De Wet Inburgering is te begrijpen als onderdeel van de meer "kwalitatieve" bevolkingspolitiek. De integratiedwang is gericht op de reeds aanwezige "allochtonen" en op arbeidsmigranten, huwelijksmigranten en vluchtelingen die nog komen en die vanwege internationale wetten niet zijn te weren. De BV Nederland wil deze mensen zoveel mogelijk aanpassen aan die veranderende behoeften van de arbeidsmarkt. De inburgeringstrajecten lopen daarom steeds vaker parallel aan de arbeidsintegratietrajecten voor werklozen. De druk om te presteren, om zich “nuttig” te maken, strekt zich overigens uit tot de hele bevolking van de BV Nederland en wordt steeds verder opgevoerd. Via integratietrajecten worden werklozen mentaal opgefokt om hun uiterste best te doen om tegen elke prijs werk te vinden. Zonder dat het natuurlijk de bedoeling is dat de werkloosheid verdwijnt, want het kapitalisme kan moeilijk bestaan zonder arbeidsreserveleger. Werkzoekenden blijven immers nodig om de lonen laag te kunnen houden. Dat moderne overheden zich gedwongen voelen om tegenwoordig iedere werkloze apart en intensief aan te pakken, laat zien hoe weinig vertrouwen men er uiteindelijk in heeft dat de bevolking als geheel zich als vanzelfsprekend ondergeschikt wil maken aan de grillen van de markt.
Mensen dienen zichzelf tegenwoordig in eerste instantie te zien als managers van zichzelf, van hun eigen marktwaarde. Het opvoeden van kinderen en jongeren wordt daarom tegenwoordig ook gepresenteerd als investering, en als voorbereiding op, en toegeleiding naar, optimale prestaties op de arbeidsmarkt. Wetenschappers menen zelfs via genetische screening al bij babies te kunnen voorspellen in welke richting ze zich waarschijnlijk zullen ontwikkelen. Investeringen in opleidingen zouden straks deels beïnvloed kunnen worden door labels als "potentiële topsporter" of "potentiële crimineel". Nu al worden opleidingen in steeds sterkere mate beïnvloed door wensenlijstjes van het bedrijfsleven. En scholing blijft niet meer beperkt tot de jonge jaren. Nee, het personeel van de BV Nederland moet "levenslang" leren om de "kwaliteit van de bevolking" op te voeren. Die kwaliteit wordt ook door grote internationale bedrijven meegenomen als een belangrijke factor bij beslissingen over nieuwe investeringen in een land.
Voor degenen die onvoldoende mee kunnen in de ratrace heeft de BV Nederland nog hulpverleners achter de hand bij het maatschappelijk werk, in psychologische instituten en de psychiatrie. Dakloze, verslaafde, gewelddadige of anderszins onaangepaste eenlingen kunnen rekenen op opsluiting en gedwongen therapie. Op straffe van verlies van inkomen. Niet mee kunnen, tegenstribbelen of zelfs in verzet komen wordt steeds minder geaccepteerd. Via straat- en wijkverboden, cameratoezicht, fouilleren, identificatieplicht en het bijhouden van ons complete leven in tientallen steeds verder gekoppelde databestanden probeert de BV Nederland ons doen en laten steeds transparanter en dus stuurbaarder te maken. De orde van de BV Nederland is gebaseerd op structureel geweld.
Dat is een duidelijk samenhangend plaatje. Maar wat hebben beleid en ingrepen rond leven en dood daarmee te maken?
De samenstelling van de bevolking verandert natuurlijk niet alleen door immigratie en emigratie, maar ook door geboorte en sterfte. Bij ingrepen op dat terrein denken de meeste mensen terecht het eerst aan het geweld van de nazi's. Die berekenden de kosten van de verzorging van gehandicapten, zieken en ouderen en zetten programma's op als de "T4 Aktion" om in hun ogen "nutteloos", “lebensunwertes” en duur leven te "beëindigen". In de bevolkingspolitiek van nazi's speelde racisme ook een grote rol. Joden en andere "niet-arische rassen" werden gezien als minderwaardig, ziekelijk en nutteloos, en op grote schaal uitgeroeid. Eerst veelal door dodelijk zware arbeid in concentratiekampen en later door vergassing. Tegelijkertijd werden er instellingen opgericht waarin "zuiver arische" vrouwen als fokvee aangezet werden om veel kinderen te krijgen. Ook na de Tweede Wereldoorlog vonden er nog grootschalige bevolkingspolitieke programma's plaats, met name in “de Derde Wereld” waar miljoenen vrouwen via geweld, economische middelen of bedrog gedwongen gesteriliseerd werden. In China wordt de vruchtbaarheid van vrouwen nog steeds bepaald door het één kind-beleid van de staat.
Dit soort grove methoden zijn in de BV Nederland en andere moderne kapitalistische staten met hun individuele vrijheden over het algemeen niet geaccepteerd. Maar Zweden, Noorwegen, Oostenrijk, Frankrijk en 30 staten in de VS hadden tot in de jaren 70 nog wel sterilisatieprogramma's om te voorkomen dat gehandicapten en alcoholisten kinderen zouden krijgen. En onder het communisme werd in Oost-Europa de voortplanting van Roma belemmerd. Het komt in Tsjechië nog steeds regelmatig voor dat Romavrouwen bij operaties in het ziekenhuis direct gedwongen worden gesteriliseerd.
Invloed op de voortplanting en het sterven, gebeurt hier echter vooral via economische en "democratische" middelen zoals de hoogte van kinderbijslag en via het al dan niet vrijgeven van abortus en euthanasie. Aangezet door economische en sociale omstandigheden maken veel mensen vrijwillig 'verstandige' keuzen die de algemene reproductiekosten omlaag brengen. Moderne technologie speelt daarbij een grote rol. Ouders kunnen bijvoorbeeld vlak na de conceptie via allerlei testen al voor de keus worden gesteld om een naar verwachting gehandicapte foetus te laten aborteren en het opnieuw te proberen. De methoden verschillen radicaal van die van de nazi's, maar de resultaten zijn economisch gezien deels hetzelfde. Minder gehandicapt geboren kinderen en minder langdurig zieke ouderen, met als gevolg minder reproductieve kosten.
Maakt de overheid echt zulke berekeningen?
Nee, niet zo direct. Maar we moeten ook niet naïef zijn. In de zorg wordt bijvoorbeeld gerekend met Quality Adjusted Life Years (QALY), het bedrag dat uitgegeven mag worden om het leven van een patiënt met een jaar te verlengen. In Nederland is dat momenteel maximaal 80 duizend euro. Duurdere ingrepen die het leven volgens de statistieken slechts met een jaar of minder verlengen worden niet uitgevoerd.
De overheid lijkt ook bereid tot maatregelen om de geboorte van mensen met een handicap te voorkomen. Bij de voortdurende pogingen om huwelijksmigratie tegen te gaan, wordt al enige tijd gefocust op het verbieden van neef-nicht huwelijken omdat die meer gehandicapte kinderen zouden opleveren.
Maar de overheid zegt niet, zoals de nazi's dat deden: we moeten nu zoveel miljard bezuinigen en dus gaan we artsen stimuleren om ouderen en andere "niet-productieven" aan te zetten – laat staan te dwingen – tot euthanasie. Het is eerder zo dat steeds meer categorieën mensen "de vrije keuze" wordt geboden tot euthanasie via een liberalisering van de wetgeving. En ondertussen krijgen ze voortdurend te horen dat de kosten van "de vergrijzing" uit de hand zouden lopen. Dat niet iedereen meer de zorg geboden kan worden die we wel zouden willen geven. Dat mensen zichzelf via eigen bijdragen betere zorg kunnen bezorgen. De "vrijwillige" roep om euthanasie verdient dus flinke kanttekeningen. "Ik kan bijna iedereen in mijn verpleeghuis om euthanasie laten roepen", zo zei een verpleeghuisarts eens. Op psychologisch niveau is het productiviteitsdenken er zo ingestampt dat mensen zichzelf sneller overbodig en een last voor de familie gaan voelen wanneer ze ernstig ziek en afhankelijk worden. Naast productief worden mensen vooral ook geacht "autonoom" te zijn en dus niet afhankelijk van anderen. Het verlies van "autonomie" wordt dan ook vaak genoemd als reden voor de roep om euthanasie.
Maar het woord bevolkingspolitiek is zelden te horen in de politieke arena. En als het al gebruikt wordt, is het door politici om elke vorm van bevolkingspolitiek juist af te wijzen.
Het begrip bevolkingspolitiek heeft gelukkig nog altijd een negatieve lading. Maar het is wel aan een kleine opmars bezig. D66-prominent Boris Dittrich pleit bijvoorbeeld openlijk voor bevolkingspolitiek om de wereldwijde milieuproblematiek op te lossen. En het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI) beschrijft het beleid rond "de vergrijzing" wel als de bevolkingspolitiek van de westerse staten. Anderen willen IVF promoten tegen vergrijzing. Als het gaat om de vermeende "overbevolking" in “de Derde Wereld" nemen politici het woord bevolkingspolitiek overigens veel makkelijker in de mond. Zo wordt het terugdringen van de bevolkingsgroei regelmatig als voorwaarde gesteld voor ontwikkelingshulp.
Internationaal wordt sowieso veel bewuster aan bevolkingspolitiek gedaan. Westerse staten proberen via militair ingrijpen, tegenwoordig in samenwerking met onder meer bedrijven, wetenschappelijke instituten en ngo's, om “Derde Wereld”-landen "democratie" te brengen en hun bevolkingen ontvankelijker te maken voor "de markteconomie". Psychische en fysieke disciplinering en het openbreken van sociale verbanden van waaruit verzet kan worden ontwikkeld, spelen daarbij een grote rol.
Doet de BV Nederland dan stiekem aan bevolkingspolitiek? Moeten we het zien als een soort samenzwering waarbij achter de schermen maatregelen bedacht en doorgedrukt worden?
Nee, het gaat vooral om simpele economische logica. Er is geen sprake van een samenzwering of een geheim ministerie voor bevolkingspolitiek. En bovendien gebeurt ook niet alles wat de BV Nederland wil. Bijvoorbeeld door onderling tegenstrijdige belangen op concrete punten, of door de wens om een menselijk of christelijk gezicht te houden. Maar vooral doordat mensen hun eigen wensen proberen door te zetten. Wensen die vaak tegenstrijdig zijn aan de doelen van de BV Nederland. Zo verzetten veel mensen zich tegen het doorwerken tot hun 67e en komen migranten toch naar Nederland ook al probeert de BV Nederland hen te weren. De meeste mensen willen niet het gevoel hebben vooral een radertje in de machine te zijn en afgedankt te kunnen worden als hun productiviteit te laag en de reproductiekosten te hoog worden.
Maar de meeste bevolkingspolitieke instrumenten stuiten niet direct op weerstand omdat ze los van elkaar, stuk voor stuk positief aan de mens gebracht worden als vergroting van de keuzevrijheid en autonomie. Zo is het wettelijk toegestaan om te laten onderzoeken of een foetus mogelijk gehandicapt is. En het is wettelijk toegestaan om die foetus vervolgens te laten aborteren. Maar er is geen wet die daartoe dwingt. De medische vooruitgang biedt meer keuzevrijheid, zo wordt gezegd. Maar verreweg de meeste mensen maken uiteindelijk dezelfde keuze. Want, zo valt te horen, een ziekte is toch voor het kind en de ouders niet fijn, en zeg nou zelf, de zorg voor gehandicapten is nou ook niet altijd zo best, en of die zorg betaalbaar blijft, nu de AWBZ steeds verder uitgekleed wordt, is ook de vraag. Waar begin je dan aan met een gehandicapt kind. Dus… om “onnodig lijden” te voorkomen...
Maar als het begrip bevolkingspolitiek zelden gebruikt wordt door de bestuurders van de BV Nederland, waarom zou links het dan nadrukkelijk introduceren en zelfs tot een kernbegrip maken van een complete analyse?
Welke begrippen in de samenleving gebruikt worden is vooral een kwestie van macht. Zo zal de overheid haar migratiebeleid bijvoorbeeld nooit karakteriseren als racistisch of nationalistisch. Links kan daar echter niet aan ontkomen, zal moeten uitleggen waarom die omschrijvingen wel degelijk van toepassing zijn, en moeten proberen die tot gemeengoed te maken.
Het gebruik van een analyse rond bevolkingspolitiek, maakt het ons makkelijker om te zien hoe we zelf ook aangepakt worden en dat maakt het beter mogelijk om onze eigen levens binnen de strijd te brengen. Het maakt het ons mogelijk om te zien dat migratiebeheersing niet alleen racistisch is – en dus moreel fout -, maar ook volkomen logisch voor de BV Nederland. Logisch binnen een strikt kapitalistisch denkkader dat draait om “nuttigheid”. En waarom zou die logica zich beperken tot migranten? Ook mensen die al langer in Nederland wonen, moeten zich “nuttig” maken voor de BV Nederland. Het ene na het andere kabinet hamert zo op “meedoen”. De productiviteit moet omhoog – in het bijzonder de arbeidsparticipatie – en de kosten – in het bijzonder de reproductiekosten – moeten omlaag om de concurrentie met andere landen en handelsblokken zoals de VS, Japan en China aan te kunnen. De in 2000 opgestelde Lissabon Agenda is daar heel duidelijk over. De EU moet de meest concurrerende economie van de wereld worden.
Maakt het onbekende en moeilijke begrip bevolkingspolitiek de zaak ook niet juist nodeloos gecompliceerd? Linksen kunnen zo het gevoel krijgen dat ze een deskundige moeten zijn voor ze er iets over kunnen zeggen.
Ja, dat is in het verleden wel eens een probleem gebleken. We hoeven het begrip echter niet te pas en onpas te gebruiken. Zeker niet naar buiten toe in pamfletten bijvoorbeeld. Maar wanneer we het gebruiken moeten we ook goed kunnen uitleggen waarom we dat doen. Overigens wordt het begrip kapitalisme ook door veel linksen vrij gemakkelijk gebruikt, terwijl toch weinigen Das Kapital van Karl Marx gelezen hebben of dagelijks het Financieele Dagblad doornemen.
Lopen we niet het risico met een soort theorie-van-alles opgescheept te zitten? Een groot verhaal waar activisten in de praktijk niets mee kunnen? Er zijn daarnaast ook nog eens heel wat politieke ontwikkelingen die volstrekt niet te analyseren zijn vanuit een bevolkingspolitiek kader.
Het begrip bevolkingspolitiek is een handig hulpmiddel om de samenhangen tussen een flink aantal maatschappelijke ontwikkelingen te kunnen ontwaren en begrijpen. Niet meer en niet minder. Het heeft zeker niet de pretentie van een alomvattend analysekader.
Maar hebben we zo'n anti-bevolkingspolitieke kijk eigenlijk wel nodig? Wat is het wezenlijke verschil met een meer gebruikelijke anti-kapitalistische visie?
Vanuit het idee dat arbeid-kapitaal de belangrijkste tegenstelling zou zijn, neigen veel marxisten ertoe om ons te reduceren tot arbeiders. De strijd voor socialisme zou in hun ogen gevoerd en uiteindelijk gewonnen worden door op de werkvloer georganiseerde en gedisciplineerde arbeiders. Maar het grootste deel van de mensheid valt niet in die categorie, ook al behoren ze theoretisch gezien misschien wel tot de arbeidersklasse. De analyse rond bevolkingspolitiek is te zien als een aanvulling op de gangbare theorie over het kapitalisme, een uitwerking van een feministische kritiek op het soms puur economische karakter van het marxisme. Het gaat bij de bevolkingspolitieke kijk niet meer alleen om de strijd tussen kapitaal en arbeid, maar ook om de kapitalistische inzet om mensen te disciplineren tot arbeiders, en hun verzet daartegen. Wij zijn in de eerste plaats immers mensen in een rijk geschakeerde sociale wereld, en niet de gelijkgeschakelde arbeiders die het kapitaal van ons wil maken. Mensen willen in principe werken om te leven en niet leven om te werken. Een bevolkingspolitieke analyse legt de nadruk zo ook en vooral op machtsrelaties, op de manier waarop machthebbers hun bevolkingen trachten te kneden en te beheersen ten gunste van het kapitaal, iets wat in veel gevallen neerkomt op ingrepen in specifiek de levens en lijven van vrouwen en migranten.
Een visie rond bevolkingspolitiek breidt onze aandacht dus uit van de werkvloer naar andere aspecten van ons leven, en politiseert zo een veel groter deel van ons bestaan. Via zo'n kijk komt de samenhang van kapitalisme, racisme en patriarchaat beter in beeld. Het denken in termen van bevolkingspolitiek kan kansen bieden om mensen uit allerlei hoeken bijeen te brengen in een strijd voor gezamenlijke zelfbepaling. Het heeft de potentie om uiteenlopende strijden te koppelen, van anti-racisme en feminisme tot vakbondsstrijd en strijd van gehandicapten voor gelijke rechten. Westerse maatschappijen krijgen immers meer en meer totalitaire trekken, worden steeds meer als fabrieken georganiseerd nu zo langzamerhand alle sociale processen, leefpatronen, verhoudingen en waarden aan de kapitalistische logica worden onderworpen. Dat roept om gezamenlijke antwoorden en een analyse rond bevolkingspolitiek kan daarbij helpen.
Bevolkingspolitiek is overigens niet iets van gisteren of vandaag. Een eeuw of twee van steeds toenemende disciplinering heeft ertoe geleid dat de bevolking van de BV Nederland doordrenkt is van het nuttigheidsdenken. Alternatieve manieren van denken lijken er nauwelijks nog te zijn. Van conservatief tot liberaal en van rechts tot links, in het parlement wordt door iedereen hard en betaald werken als zaligmakend gepromoot. Ook dogmatische marxisten zijn voorstander van disciplinering en willen iedereen als arbeider aan het werk hebben omdat ze dromen van anti-kapitalistische strijd op de werkvloer. Onderling wedijveren alle partijpolitieke stromingen wie de BV Nederland het beste personeelsbeleid kan bieden. Van een anti-autoritair links dat zich tegen de disciplinering tot arbeider verzet is nauwelijks nog sprake.
Zolang het bij anti-kapitalisme, arbeid en migratiebeheersing blijft, zal een visie rond bevolkingspolitiek best kunnen aanslaan bij heel wat socialisten. Maar een deel van links heeft waarschijnlijk helemaal geen problemen met euthanasie of het laten weghalen van een mogelijk gehandicapte foetus.
Ook linkse mensen in deze samenleving zijn gesocialiseerd met het nuttigheidsdenken, en wellicht worden ze zelfs sterker dan gemiddeld aangetrokken door de idealen van autonomie en keuzevrijheid. Ze hebben terechte kritiek op de kapitalistische, patriarchale en racistische arbeidsverhoudingen. Het hoeft dan geen grote stap meer te zijn om te gaan zien dat de zorg en de medische wereld eveneens gedomineerd worden door kapitalistische en nuttigheidslogica. Er is al “voorkruipzorg” van werkende mensen die eerder worden geopereerd, en niet alleen in privé-klinieken. Het moet mogelijk zijn om linkse mensen aan te spreken met een visie waarin vrije euthanasie en abortus niet meer alleen beschouwd worden als een vergroting van de keuzevrijheid en autonomie, maar ook bezien worden in een bredere analyse die de praktijk van het voorkomen en verwijderen van niet (meer) nuttige mensen centraal stelt. Het gaat er daarbij vanzelfsprekend niet om individuele beslissingen voor bijvoorbeeld abortus of euthanasie goed of af te keuren. Nee, het gaat erom welke keuzen de BV Nederland mogelijk maakt en welke niet.
Loopt zo'n anti-bevolkingspolitieke visie niet het risico om een gewillig oor te vinden bij conservatief en christelijk rechts, onder meer vanwege hun afwijzende standpunten over abortus en euthanasie?
Oppervlakkig bezien is dat risico er inderdaad. Maar socialisten gaan uit van een anti-patriarchaal gezichtspunt en dat staat lijnrecht tegenover conservatieve standpunten. Christelijk rechts keert zich tegen abortus en voortplantingstechnologie met het argument dat de mens niet voor god zou mogen spelen. Men probeert bijvoorbeeld de ophef rond het aborteren van foetussen met een hazelip te misbruiken om de hele abortuswetgeving op de schop te nemen. Links komt daarentegen op voor het recht op abortus, maar zou wel de screening op “afwijkingen” moeten problematiseren en de eugenetische abortus moeten bestrijden. We moeten af van discriminatie op grond van een handicap, van de medicalisering van zwangerschap en de voortdurende groei van ingrepen in het vrouwelijk lichaam, zoals onder meer bij abortus, anti-conceptie en voortplantingstechnologieën. Wie kritiek op zulke abortus en euthanasie plaatst in een bevolkingspolitieke analyse en strijd voor socialisme en feminisme, loopt weinig risico in één schuitje te belanden met christelijk rechts.
Naast vrouwen zijn ook migranten dus vaak het doelwit van bevolkingspolitieke ingrepen. Is racisme een vast onderdeel van bevolkingspolitiek?
Veel bevolkingspolitieke maatregelen gaan samen met racisme. Zo zijn veel bestuurders van westerse staten bijvoorbeeld bang voor een tekort aan arbeiders ten gevolge van "de vergrijzing" en bevolkingskrimp. Ze wijzen migratie vaak categorisch van de hand en zien slechts een toename van het aantal witte baby's als oplossing. Dus gaan overheden maatregelen invoeren om de keuzen van vrouwen om al dan niet kinderen te nemen te beïnvloeden. Om de "autochtone" bevolking achter nieuwe maatregelen ter beheersing van de migratie te krijgen, starten betrokken politici en opiniemakers vaak enige tijd tevoren een racistische hetze. Maar wanneer het racisme een eigen leven gaat leiden en onbeheersbaar wordt, bijvoorbeeld in de vorm van groeiende rechts-populistische en nazi-partijen, of racistisch straatgeweld, dan kan dat bevolkingspolitieke doelstellingen juist gaan tegenwerken. Nadrukkelijk aanwezig racisme kan de Indiërs er bijvoorbeeld van weerhouden de gaatjes op de arbeidsmarkt voor computerdeskundigen te komen opvullen. Overheden laveren zo voortdurend tussen het aanzetten tot haat en het beperken van “discriminatie”.
Maar is er dan nooit iets te zeggen voor bevolkingspolitiek? Het is toch goed dat de Chinese overheid destijds besloten heeft om maatregelen te nemen tegen de "overbevolking" daar? En de aanpak van de wereldwijde ecologische destructie en klimaatverandering kan toch eigenlijk niet zonder een politiek om de bevolking te doen krimpen?
Het begrip “overbevolking” wordt vooral gebruikt door racisten en andere autoritaire figuren om de mensen aan te duiden die men liever kwijt dan rijk is. Voor die “overbevolking” zou bijvoorbeeld geen eten of werk meer zijn, of ze zouden met hun grote aantallen het milieu teveel belasten. In de meeste gevallen gaat het om westerse politici, wetenschappers en opiniemakers die grote delen van de bevolking van “de Derde Wereld” tot “overbevolking” verklaren, en allerlei maatregelen voorstellen om hun aantallen te verminderen, bijvoorbeeld via sterilisatieprogramma's. Dat er wereldwijd veel honger en werkloosheid heerst klopt inderdaad, maar dat is een kwestie van een scheve verdeling van de welvaart. De gemiddelde Nederlander vervuilt en gebruikt honderden keren meer dan de gemiddelde inwoner van bijvoorbeeld Bangladesh of Mali. Bevolkingspolitiek is de rechtse ‘oplossing’ voor dit probleem. De linkse is natuurlijk internationale solidariteit en afschaffing van het kapitalisme met zijn groeidwang en natuurvernietigende productiemethoden. Ook moet links nadrukkelijk afstand nemen van alle sterilisatie- en andere bevolkingspolitieke programma's omdat ze vooral vrouwen het zelfbeschikkingsrecht over hun lichaam en voortplanting ontnemen. En dat geldt ook voor China, waar veel vrouwen maandelijks door de autoriteiten op zwangerschap gecontroleerd worden. Ook de Chinese “overbevolking” is overigens relatief. Er schijnt inmiddels alweer een tekort te zijn aan arbeiders voor de wereldmarktfabrieken, maar dat zou bij een doorzettende crisis zo weer kunnen kunnen omslaan naar een “overschot” aan arbeiders.
Is er al eens eerder geprobeerd om verzet te organiseren met behulp van het begrip bevolkingspolitiek? Ging het daarbij om strijd tegen bevolkingspolitiek in het algemeen, of tegen aparte onderdelen ervan, zoals migratiebeheersing?
Er is in Nederland momenteel een flink aantal actiegroepen en individuen actief tegen het migratiebeleid, maar slechts een enkele daarvan hanteert bewust een analyse met begrippen als migratiebeheersing en bevolkingspolitiek, zoals bijvoorbeeld de anti-racistische organisatie De Fabel van de illegaal uit Leiden. Een inspirerend voorbeeld van strijd tegen euthanasie vormen de actiegroepen van gehandicapten in de VS die zich “Not Dead Yet” noemen en niet verbonden zijn aan conservatieve of christelijke stromingen.
Een belangrijke beweging tegen bevolkingspolitiek in het algemeen ontstond in het Duitsland van de jaren 80. Daar werden toen grote congressen georganiseerd tegen bevolkingspolitiek en met name de nieuwe voortplantingstechnologie. De motor van die bijeenkomsten was de autonome feministische beweging. Uit de stadsguerrilla Revolutionare Zellen ontstond in diezelfde periode ook een feministische groep, Rote Zora, die met brandstichting, bomaanslagen, inbraken en publicaties vocht tegen vrouwenonderdrukking in het algemeen en de hernieuwde opkomst van bevolkingspolitiek en eugenetica in het bijzonder.
Een door Rote Zora geïnspireerde groep bracht daarop in Nederland de brochure “Technologie als wapen” uit, en Vrouwen Tegen Bevolkingspolitiek kwam met een boekje “Bevolkingspolitiek in Nederland, Nederland in bevolkingspolitiek”. Gedurende de jaren 90 bracht de Werkgroep Helix vier brochures uit over bevolkingspolitiek, met daarin speciale aandacht voor eugenetica, de vervolging van Joden, euthanasie tijdens en na het nationaal-socialisme, het aborteren van foetussen met een handicap of ziekte, migratie en de situatie van vluchtelingen. Er kwam helaas niet veel reactie op al deze publicaties.
De afgelopen jaren heeft vooral de Werkplaats Biopolitiek geprobeerd om een bevolkingspolitieke analyse onder de aandacht te brengen. Met name in de zorg, wetenschap, journalistiek en bij activisten, vrouwengroepen, patiëntenverenigingen, en migranten en vluchtelingen. Met als doel het ontwikkelen van een gezamenlijk strijdperspectief van onder meer chronisch zieken, gehandicapten, arbeidsongeschikten, werklozen, migranten en laagbetaalde werkers in de zorg.
Waarbij aangetekend dat de bevolkingspolitieke kijk zeker niet direct de pretentie heeft een nieuw revolutionair subject te definiëren, dat het dus niet de bedoeling is om snel een nieuwe categorie mensen aan te wijzen waarop links zijn hoop en verlangens kan projecteren nu "de arbeiders" niet zo geschikt meer lijken als voorhoede in de strijd. Maar de kritiek op de dogmatische marxistische opvattingen die besloten ligt in de bevolkingspolitieke kijk, leidt er wel toe dat links uiteindelijk van veel meer mensen revolutionaire verwachtingen mag koesteren.
Dat klinkt allemaal mooi en strijdbaar, maar veel heeft het kennelijk niet opgeleverd.
Nog niet als het gaat om het opbouwen van een beweging, of het praktisch samenbrengen van allerlei strijden. Maar de afgelopen 25 jaar hebben wel een schat aan ideeën en analyses rond bevolkingspolitiek opgeleverd. Het is belangrijk dat daarmee verder gegaan wordt. Analyses zijn niet statisch en moeten al naargelang de maatschappelijke ontwikkelingen en strijd verder ontwikkeld worden. Natuurlijk, ook het gebrek aan organisatorisch resultaat tot nu toe moet goed geëvalueerd en geanalyseerd worden. Maar het doel is niet om een soort megacampagne tegen bevolkingspolitiek van de grond te trekken. Veel meer gaat het erom het strategisch gebruik van het begrip bevolkingspolitiek te promoten. Want dat begrip heeft de potentie om onze strijden en onze levens bij elkaar te brengen. En dat is van groot belang in deze voor links barre tijden.
Doorbraak