Fraudeopsporing en preventie bij de Amsterdamse sociale dienst

Er is in de media naar aanleiding van een uitzending van het radioprogramma Argos veel te doen geweest over de zogenaamde “fraudescoringskaart” die sociale diensten, ook in Amsterdam vanaf 2008 onder GroenLinks-wethouder Van Es, gebruikt hebben om eventuele fraude bij de aanvraag van uitkeringen op te sporen. Je kunt de podcast van Argos hier beluisteren.

In 2015 kwamen wij bij de Bijstandsbond de fraudescoringskaart op het spoor, toen een advocaat ons tipte dat hij de kaart had gevonden in een dossier dat hem was toegestuurd in het kader van een beroepszaak. De fraudescoringskaart werd in die tijd niet alleen ingezet bij aanvraag van een uitkering, maar ook bij de selectie van de klanten waarbij een (onaangekondigd) huisbezoek werd afgelegd. Door alle commotie die bij de invoering van de huisbezoeken onder wethouder Aboutaleb ontstond, werden die huisbezoeken niet meer standaard afgelegd. De Bijstandsbond schreef over de selectieve huisbezoeken met hulp van de fraudescoringskaart het volgende op Facebook:

“Woont u in postcodegebied 1060, 1066, 1067, 1068 of 1069 in Amsterdam? Dat zijn de postcodegebieden in Amsterdam West met een hoog frauderisico, volgens de fraudescoringskaart van de sociale dienst Amsterdam. Dan komt Big Brother binnenkort bij u langs! Het ministerie van Binnenlandse Zaken onder leiding van PvdA-voorman Plasterk gaat de gemeenten opdracht geven het aantal huisinvallen te verdrievoudigen. Als u aan bepaalde statistische kenmerken voldoet, hebt u pech gehad. Bijvoorbeeld: u bent ouder dan 50, vrouw, en woont in bovenstaand postcodegebied. U hebt nog nooit iets verkeerds gedaan, zegt u? Toch bent u verdacht. Want u voldoet aan de statistische kenmerken van verdachten. Het schijnt 30 miljoen euro te moeten opleveren. Flauwekul, want van een kale kip kun je geen veren plukken. En een zo’n huisbezoekje kost 650 euro. Tel uit je winst aan de teloorgang van de democratische rechtsstaat.”

Advies tegen invoering van algoritmen

Volgens onze informatie gebruikte de gemeente Amsterdam de fraudescoringskaart in ieder geval nog in 2021. Postcodegebieden 1053, 1061, 1062 en 1065 hebben een laag frauderisico. En postcodegebied 1053 is de veryupte wijk in Amsterdam Oud West, waar de gentrificatie middels koopwoningen en dure huurhuizen voortschrijdt. Deze yuppies hebben niets van de overheid te vrezen. Overigens blijkt uit de fraudescoringskaart dat de sociale dienst in Amsterdam werkte met verschillende fraudescoringskaarten in verschillende stadsdelen. Blijkens de vermelding van postcodes in Amsterdam West is dit de fraudescoringskaart van Amsterdam West. In andere stadsdelen hebben ze hun eigen kaart met andere postcodegebieden.

Even ter toelichting op de huisbezoeken en op Plasterk (het toeslagenschandaal was ver weg voor de Partij van de Arbeid): de toenmalige minister van Binnenlandse Zaken riep in 2015 gemeenten op om meer huisbezoeken af te leggen om “adresfraude” te bestrijden. De huisbezoeken werden voortaan betaald door de rijksoverheid. Het kabinet trok hiervoor eind 2014 13 miljoen euro uit. Plasterk wilde dat er per jaar 20.000 huisbezoeken werden afgelegd. Hij verwachtte op die manier 15.000 gevallen van adresfraude op te sporen. De nieuwe aanpak zou dan netto een kleine 30 miljoen euro moeten opbrengen.

In de loop van 2021 werd meer bekend over de werkwijze van de sociale dienst (WPI) in Amsterdam bij de fraudeopsporing en fraudepreventie. WPI vroeg advies aan de Participatieraad en de Commissie Persoonsgegevens Amsterdam over meer datagestuurd gaan werken. Men wil onder andere bij de aanvraag van een uitkering een nieuw algoritme gaan inzetten om aan risicoselectie te doen. De Participatieraad heeft hierover een advies uitgebracht en geadviseerd om de algoritmen niet in te voeren. De raad concludeert dat de invoering van algoritmen overbodig is, omdat na intensieve controles ten hoogste drie procent van de toegekende uitkeringen onrechtmatig blijkt toegekend.

Geheimhouding

Uit het advies van de Participatieraad:

“De dienst WPI heeft de Participatieraad laten weten hoe zij gebruik gaat maken van variabele data in analytische modellen. In dit zogenaamd datagestuurd werken worden door WPI variabelen gebruikt die een bepaald verband kunnen laten zien. Hier ligt bias op de loer: bewuste vooringenomenheid. Een variabele zoals geboortejaar roept ons inziens vragen op: is er een aantoonbaar verband tussen leeftijd en mogelijk fraudeleus gedrag? De Participatieraad stelt dat bepaalde variabelen discutabel zijn (discriminatoir).

Daarnaast wijst de raad WPI op de Algemene Verordering Persoonsgegevens (AVG). Zo mogen persoonsgegevens alleen worden verwerkt in overeenstemming met de wet en met een gerechtvaardigd doel. Het optuigen van een systeem om een klein percentage onrechtmatigheden op te sporen acht de Participatieraad derhalve disproportioneel.

Ook stelt de raad dat de gemeente veelvuldig gebruik maakt van diensten van het landelijk Inlichtingenbureau: omstreden producten, zoals data van burgers waar ‘algoritmen op worden losgelaten’, zonder democratische controle, zonder transparantie. En bovenal: geheel in strijd met de richtlijnen zoals omschreven in de AVG. Samen met de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) maakt de raad zich ernstige zorgen dat gemeenten een grotere inbreuk maken in de persoonlijke levenssfeer van uitkeringsgerechtigden dan noodzakelijk is. Zie ook de brief van de Vereniging Nederlandse Gemeenten van 3 december j.l.”

Tot zover het citaat uit het advies van de Participatieraad.

Opvallend detail in het citaat is deze passage: “De dienst WPI heeft de Participatieraad laten weten hoe zij gebruik gaat maken van variabele data in analytische modellen. In dit zogenaamd datagestuurd werken worden door WPI variabelen gebruikt die een bepaald verband kunnen laten zien.” Blijkbaar heeft er op dit punt overleg plaatsgevonden tussen WPI en de Participatieraad waarbij WPI uitleg heeft gegeven. Voor zover ik weet, zijn er geen notulen van die bijeenkomsten en werd de Participatieraad geheimhouding opgelegd door WPI.

Over de Commissie Persoonsgegevens Amsterdam (CPA) zijn de gegevens te vinden op de website van de gemeente Amsterdam. Hun vergaderingen zijn openbaar. De leden van de commissie kun je daar ook vinden, evenals de rapporten die zij hebben uitgebracht. De CPA heeft op donderdag 2 juni 2022 over datagestuurd werken bij WPI vergaderd. Op de agenda stond “risicomodel WPI”. Maar het blijkt dat, hoewel de vergaderingen van de commissie normaal gesproken openbaar zijn, dit gedeelte van de vergadering “besloten” is. De notulen zijn niet openbaar. Nader contact met het secretariaat van de commissie leerde mij dat de vergadering besloten was, omdat de invoering van datagestuurd werken in een pril stadium zou verkeren en men eerst rustig wil overleggen. Er loopt nu vanuit de commissie een “biasonderzoek” waar men blijkbaar vanuit de vergadering op 2 juni om gevraagd heeft, en in augustus vergadert de CPA weer in een besloten vergadering over de uitslag van het onderzoek. Dan kunnen wij medio september een advies van de CPA verwachten dat wel openbaar is. Het biasonderzoek moet aantonen dat er geen discriminatie plaatsvindt en geen vooringenomenheid is. De Participatieraad had het daar ook al over. Vanwege al die geheimhoudingen weet ik het verder ook niet. Hieronder volgt wat ik wel weet.

Beleidsuitgangspunten en aanvraagprocedure

Beleidsuitgangspunten van de gemeente Amsterdam zijn dat het de taak is van WPI om ervoor te zorgen dat mensen aan het werk komen en mensen te ondersteunen als ze hulp nodig hebben en die hulp te bieden in de dienstverlening. Dat gebeurt ook met de inzet van digitale technieken. En dat gaat door het hele sociale domein heen, in de jeugdzorg, schuldhulpverlening, enzovoorts. WPI gaat in het sociale domein beter met die andere organisaties samenwerken, aldus een van de doelstellingen. Daarbij streeft men ernaar dat er minder klanten een uitkering aanvragen. Er zou sprake zijn van een onbewuste “aanvraagondermijning” die tegengegaan moet worden. Preventie gaat voor repressie. Doel is het voorkomen van onterechte uitkeringen. Daarbij moet de situatie van de klant in ogenschouw worden genomen: kijken naar verwijtbaarheid en draagkracht. WPI is op zoek naar effectieve datagestuurde onderzoeken van de situatie van de klant (bij aanvraag) die het werken van de dienst effectiever kunnen maken. Datasturing brengt echter knelpunten met zich mee in de vorm van onderzoeken die overgedaan moeten worden. Tot zover de beleidsuitgangspunten zoals de gemeente die omschrijft.

De procedure bij aanvraag van een uitkering is als volgt. Uitkeringen kunnen zowel fysiek als online aangevraagd worden via het systeem GALO (Geautomatiseerde Afhandeling aanvraag LevensOnderhoud). Vervolgens gaat een ambtenaar vooronderzoek hiermee aan de slag. Deze ambtenaar zit in het voorportaal van het onderzoek en beoordeelt de aanvraag en het proces. De ambtenaar vooronderzoek heeft de beschikking over een fraudeformulier en sinds 2008 over de fraudescoringskaart. Er schijnt de nodige kritiek te zijn op het aanvraagsysteem GALO, dat in ontwikkeling is en nog onvoldoende werkt.

Er zijn na de aanvraag van een uitkering twee mogelijkheden: 1. De betrokkene krijgt een uitkering. 2. De betrokkene wordt overgedragen aan de afdeling handhaving. Als de ambtenaar in het vooronderzoek beslist dat de klant een uitkering krijgt, gaat het dossier naar de inkomensconsulent. Die beoordeelt de hoogte van de uitkering. Daarna volgt een startgesprek met de klant door de klantmanager die de klant in zijn caseload krijgt. In dit gesprek worden afspraken gemaakt over toeleiding naar de arbeidsmarkt. De gemeente werkt niet meer met standaard huisbezoeken. Maar de klant moet dus wel in een spreekkamer op gesprek komen. De inkomensconsulent en de afdeling handhaving hebben de beschikking over de volgende databanken:

• Socrates. Bij aanvraag van een uitkering. Raadplegen doet de inkomensconsulent. Socrates heeft ook “zaaksystemen”, als ik het goed begrijp, van zaken van de sociale recherche, waarbij er op het niveau van de G4-steden in Socrates sprake is van “bronruil”.
• Sherlock. Fraude preventiecontrole. Ik heb geen idee wat dit is. Is het dit: “Sherlock, a powerful command line tool provided by Sherlock Project, can be used to find usernames across many social networks. It requires Python 3.6 or higher and works on MacOS, Linux and Windows.”
• RAAK. Het klantvolgsysteem van WPI.
• GALO (Geautomatiseerde Afhandeling aanvraag LevensOnderhoud).
• BRP (Basis Registratie Personen). Hier zitten variabelen in voor de beoordeling of een frauderisico bestaat.
• BAG (Basis registratie Adressen en Gebouwen van het kadaster). Hier moet het adres gecontroleerd worden.
• SUWINET.
• UWV.
• RDW (Rijksdienst voor het Wegverkeer).
• HR Werkinstructies.
• BAK Kadastergegevens.

Piet van der Lende

(Dit artikel verscheen eerder op de site van de Bijstandsbond.)