De Peueraar 13, september 1991
Auteur: Eric Krebbers e.a.
Bio-science Park, Leidens trots? Deel 3 (Gene Pharming)
In Peueraar nummer 10 begonnen we deze serie over het Leidse Bio-science Park met een artikel dat inging op wat biotechnologie nu eigenlijk is. Tevens kwam het ideeëngoed dat er aan ten grondslag ligt aan de orde. We beloofden het Bio-science Park eens goed door te lichten. In het tweede artikel in de reeks richtten we onze aandacht op Mogen, het bedrijf dat zich specialiseert in het manipuleren van planten. Inmiddels is dit bedrijf slachtoffer geworden van een sabotage-actie, waarbij een proefveldje is omgespit door actievoerders. Het lijkt er op dat de maatschappelijke discussie over biotechnologie weer (zachtjes) oplaait. Reden te meer om in dit nummer van De Peueraar met het derde deel van de serie te komen. Aan de beurt is deze keer Gene Pharming Europe BV. Een bedrijf dat veel in de publiciteit is geweest door het knoeien aan koeien. Behalve het bedrijf zelf belichten we ook de maatschappelijke context waarin de manipulatie van dieren plaats vindt.
Over de relatie mens-dier, en over de rol van dieren in onze samenleving, is al veel geschreven in De Peueraar. Er vinden discussies plaats in ons blad over veganisme (leven zonder dieren uit te buiten). Hieronder bekijken we nogmaals het machtsdenken dat de relatie tussen mens en dier bepaalt.
Het einde der gelijkheid
De meeste mensen twijfelen er niet aan dat ze boven de andere dieren staan. Dat is wel eens anders geweest. Tienduizenden jaren hebben mensen als gelijkwaardigen geleefd met de andere dieren.
Slechts uit noodzaak werd er op hen gejaagd. En in dat geval werd er vaak vergiffenis gevraagd aan de slachtoffers. Pas een paar duizend jaar geleden gingen mensen dieren temmen en opsluiten. Het idee dat de mens dieren kon en moest beheersen vatte in dezelfde tijd post als het idee dat de man de vrouw diende te beheersen. De toenmalige samenlevingen raakten dan ook langzamerhand doortrokken van macht. In eerste instantie uitte zich dit machtsdenken in de vorm van godsdienstige rituelen die de oppermacht van de mannelijke mens moesten bevestigen.
Slachtoffer van godsdienstige machtsrituelen
Schapen en geiten waren de eerste dieren die getemd en opgesloten werden. Ze werden gefokt in omheinde weilanden en alom gebruikt in godsdienstige rituelen om uiteindelijk ge(slacht)offerd te worden. Voordat ze getemd werden hadden schapen overigens geen wol die gebruikt kon worden voor textieldoeleinden. Enig economisch nut had de opsluiting dan ook niet. Ook kippen werden in de eerste centra van beschaving (Zuid-Oost Azië en het Midden-Oosten) veeleer aanbeden of als offerdier gebruikt, dan gegeten. Het ei- en vleesproducerende vermogen van de kip is pas een relatief laat gevolg van hun gevangenschap. Ook koeien en ossen gingen pas eeuwen na hun aanvankelijke opsluiting eetbaar vlees opleveren. Koeien werden pas na eeuwenlange opsluiting gemolken. Schilderingen geven aan dat ze allereerst gebruikt werden om wagens in godsdienstige optochten te trekken. Kortom, het ging de mens, of beter: de man, om het beheersen van de dieren, van de natuur. Het gevoel van almacht, het idee dat de man als een god was, met zijn macht, kreeg concreet vorm in die godsdienstige rituelen waarin de dieren een belangrijke, zij het ondergeschikte, rol speelden.
En toen kwam het kapitalisme
Pas veel later zijn de mensen de dieren niet meer alleen gaan gebruiken om hun eigen 'grootheidswaan' te onderstrepen. De getemde soorten: koeien, paarden, kippen en schapen, gingen vanaf die tijd ook voor de voedselproductie, en bijvoorbeeld transport, zorg dragen. De macht over de dieren groeide nog meer, en de mogelijkheden tot uitbuiting van die dieren daarmee ook. Dit proces is uitgelopen op de totale slavernij van bepaalde soorten dieren in ons huidige kapitalistische systeem. Vandaag de dag worden dieren nog steeds gezien als dingen waarmee je kunt doen wat je wilt. De machtsdrang van de mens is gebleven. Ermee verweven is nu echter het kapitalistisch systeem. En dat systeem ziet koeien niet alleen als minder dan de mens, niet alleen als machine om gras in melk om te zetten, maar vooral als middel tot het maken van winst.
De bio-industrie
Bovenop het machtsdenken van de mensen kwam dus het kapitalisme, met haar eigen dynamiek. Dit systeem kenmerkt zich onder andere door een enorme groeidwang. Er moet steeds meer winst gemaakt worden. Dit dwingt de landbouwtechnici tot het bedenken van steeds geraffineerdere uitbuitingsmethoden. Hun vindingen hebben de afgelopen tientallen jaren de natuur steeds meer verbannen uit de dierproductiesystemen. Zo brengen legbatterijkippen en kistkalveren hun korte bestaan in het donker door, niet in staat meer te ervaren dan het beton onder hun poten, en de in totaal miljarden collega's in dezelfde benarde omstandigheden. Nu ja, iedereen heeft er tegenwoordig wel een idee van hoe de bio-industrie er uit ziet.
Nog meer nieuwe technieken
Ook nieuwe hormonen, antibiotica en biotechnologische voortplantingstechnieken spelen een grote rol in de verhoging van de opbrengst. Neem nu het klonen, het klieven van embryo's. Het bedrijf Embrytec in Zeist wil volgend jaar 10.000 embryo's van koeien gaan leveren aan boeren. Het zijn embryo's met gunstige eigenschappen voor de rundveehouderij. Het jaar erna zullen er 100.000 geproduceerd worden. Bedenk daarbij dat de opbrengst van melk per koe de afgelopen 50 jaar al zowat verviervoudigd is.
Een voorbeeld van een nieuw hormoon dat ingezet wordt om de productie van melk te verhogen is BST. BST is een zogenaamd melkstimulerend rundergroeihormoon. Het is mede ontwikkeld door professor Herman de Boer, die daarna het bedrijf Gene Pharming oprichtte.
De lichamelijke en geestelijke gevolgen van deze overproductie moeten weer worden tegen gegaan met andere technieken. We hebben het dan over stress, uierontsteking, maagklachten, enzovoorts. Het is erg triest te ontdekken dat bij het tegengaan van deze gevolgen weer dezelfde De Boer opduikt. Zijn bedrijf Gene Pharming Europe BV doet onderzoek naar het voorkomen van de uierziekte mastitis, die dus ontstaat door overbemelking. Deze ziekte kost de boeren jaarlijks zo'n 600 miljoen gulden. Het onderzoek richt zich op de bacterie die in 20 procent (slechts) van de gevallen van Mastitis verantwoordelijk is voor de ziekte. Gene Pharming probeert koeien te ontwerpen die resistent zijn tegen deze bacterie. Deze voorbeelden illustreren de absurde situatie dat onderzoekers dieren pogen volledig aan te passen aan de onnatuurlijke, ziekmakende situatie in de bio-industrie, die ze mede zelf geschapen hebben.
Europese eenwording: opnieuw een economische versnelling
De economische crisis in de jaren 70 en 80 heeft de concurrentie op wereldschaal vergroot. Ook de Europese eenwording speelt hierbij een rol. Nog weer nieuwere technologieën moeten de concurrentieposities van de bedrijven zeker stellen. Nieuwe technologieën die de uitbuitingsgraad van mens en dier vergroten, en nieuwe markten kunnen scheppen voor nieuwe producten. Dit proces noemen economen de herstructurering van de economie.
Groei biotechnologie, zinnig of zinloos?
Ook voor de bio-industrie heeft deze herstructurering haar gevolgen. De zogenaamde bio-technologie komt enorm tot ontwikkeling. Door middel van het sleutelen aan het erfelijk materiaal van dieren moet het mogelijk zijn veel meer winst te maken op de dieren. De kosten moeten lager en de opbrengst hoger. Allerlei experimenten worden gedaan op weerloze dieren. Onderzoekers, zoals die De Boer proberen eigenschappen in dieren te stoppen of ze er juist uit te halen. Probleem daarbij is dat je geen eigenschappen van een dier kan veranderen zonder daarbij ziektes of andere bijwerkingen te veroorzaken. Dieren zijn net als wij ook erg ingewikkeld. Elke lichaamscel is afhankelijk van andere en alles heeft zijn plaats in een normaal gesproken goed werkend lichaam.
Macht als onmacht
Slechts een half procent van alle proeven met genetische manipulatie leidt tot het succesvol toevoegen van de bedoelde eigenschap aan een dier. Die succesvolle dieren hebben bijna allemaal last van bijwerkingen zoals groeistoornissen, verstoorde vruchtbaarheid, blindheid, gewrichtsontstekingen, een slecht werkend immuunsysteem, long- en leveraandoeningen, een lage vitaliteit en uitputtingsziekten.
En zo vergaat het ook de experimenten van Gene Pharming. De eerste serie experimenten, waarvan het kalfje Adriana de eerstgeborene was, leverde niets op. Het was de bedoeling een kalf te maken met extra lactoferrine zodat het minder kans heeft op uierontsteking. Helaas... van Adriana en haar 14 medekalfjes is na het mislukken van het experiment niet veel meer gehoord. Of het moest de discussie zijn die in de Kamer gevoerd is over of de moederkoeien en de nog niet geboren kalfjes geslacht en vernietigd zouden moeten worden. Of dat met abortus en verkoop aan voedingsindustrie volstaan kon worden. In ieder geval gaat het om de dood van 70 dieren in totaal. De Boer omschrijft de koe desalniettemin als "mijn meest geliefde huisdier. Daarmee moeten we geen gekke dingen doen." Hij zegt als "dierenliefhebber" het welzijn van de koeien te willen bevorderen.
Experiment mislukt? Geen nood, De Boer begint gewoon opnieuw. Van de tweede serie van 21 embryo's die Gene Pharming gemanipuleerd heeft zijn slechts 2 kalfjes succesvol. Het gaat om Herman en Ineke, genoemd naar De Boer en een werkneemster van Gene Pharming. Ze zijn succesvol in die zin dat het gemanipuleerde gen aangeslagen is, hetgeen niet betekent dat de kalfjes ook daadwerkelijk extra lactoferrine kunnen maken als ze groot zijn. Dat blijkt pas over twee jaar. Herman zal er niet veel aan hebben. Hij is immers een stiertje, en die hebben geen uiers. Wel zal hij gebruikt worden voor de fok, misschien dat hij de eigenschap aan zijn nageslacht kan doorgeven. Nog eenmaal Herman de Boer (mens): "In de biotechnologie heeft Moeder Natuur een nieuwe minnaar gevonden."
Biotechnologie, een nieuwe religie?
Uit deze onderzoeken komt naar voren dat de macht van de mens over de natuur beperkt is. Het streven van de wetenschappers is en blijft echter hetzelfde als het streven van de eerste mannen die de goddelijke almacht wilden veroveren. Natuurlijk is dat onmogelijk, waardoor er niets over blijft dan die macht te spelen, voor te wenden in technologische rituelen, en niet te vergeten in mooie praatjes. Bijvoorbeeld die van professor Retel, biochemicus: "Als je aan de ene kant ziet dat de schepping niet functioneert zoals wij dat graag zouden willen, dat wij eigenlijk van mening zijn dat er dus duidelijk fouten in zitten, dan is het ook niet onlogisch dat wij opeen gegeven ogenblik zeggen, dat wij gaan proberen te verbeteren."
Nederland loopt voor
Ondanks het herhaalde falen en de slechts incidentele succesjes spoedt het biotechnologisch onderzoek zich voort. Logica zit er niet in, zo blijkt uit het voorgaande. Maar dat zit er in principe niet in religieuze rituelen. En, net zo belangrijk is de economische druk die blijft aanhouden. Er wordt enorm veel geld in gestoken, en daarmee komen de resultaten vanzelf wel, menen de onderzoekers. En zeker in Nederland blijft men aan de gang met het experimenteren op dieren. Het feit dat Nederland een belangrijk landbouw-export-land is heeft daar zeker een en ander mee te maken.
Tot slot nog even een veganistische kanttekening
Het eten van dierlijke producten, van vlees tot eieren en melk, is niet erg bevorderlijk voor de gezondheid. Je kunt goed leven van een plantaardig dieet. De veeteelt is voor een behoorlijk deel verantwoordelijk voor de verzuring van het milieu en de honger in de Derde Wereld. Er wordt immers enorm veel voedsel voor ons vee geïmporteerd uit de Derde Wereld.
Laatste nieuws
Het universiteitsblad Mare meldde op 22 augustus: "Gene Pharming hield geboorte van transgeen kalf ruim half jaar geheim." Uit het artikel blijkt dat het bedrijf "in een doordachte publiciteitscampagne, opgezet met behulp van een ingehuurd PR-bureau, de nieuwsgierige pers na begin december op een afstand" heeft gehouden. Het waarom hiervan wordt ook snel duidelijk: "de confrontatie met de publiciteit, zo verklaarde Gene Pharmings commercieel directeur drs. 0. Postma nog in maart, zou de voortgang van het experiment alleen naar belemmeren."
Verder meent Mare dat "toen de Tweede Kamer in april over Adriana debatteerde, in het kader van de Gezondheids- en Welzijnswet voor Dieren, deed ze dat nog zonder de uitkomst van het experiment te kennen. Die kennis zou de relevantie - en misschien ook de scherpte - van de discussie vergroot hebben."
Hoewel we niet moeten aannemen dat Gene Pharming nu alle feiten naar buiten gebracht heeft, kunnen we nu voorzichtig concluderen dat Herman een seriegenootje van Adriana is. De Boer: "We hadden tevoren afgesproken dat we alleen verslag zouden doen van het eerste kalf, Adriana". Gene Pharming doet het blijkbaar in haar broek bij de gedachte aan "de confrontatie met de publiciteit", en probeert de Kamer, en de samenleving op deze gluiperige manier hun afschuwelijke technieken door de strot te duwen. De Peueraar blijft op z'n hoede, maar is helaas ook afhankelijk van wat het bedrijf naar buiten wil brengen.
Herman Albert de Boer, directeur Gene Pharming
"De koe is mijn meest geliefde huisdier", zo luidt het credo van professor Herman de Boer. De 45-jarige Friese boerenzoon is er jaren geleden bij het Amerikaanse bedrijf Genentech in geslaagd om het genetisch materiaal van bacteriën zodanig te versleutelen dat deze het zwaar omstreden groeihormoon BST produceren. De Boer is dan ook een fervent voorstander van dit groeihormoon voor melkvee, dat de melkproductie moet verhogen.
In 1987 krijgt hij een aanstelling bij de vakgroep bio-chemie van de Leidse universiteit "om te zorgen voor het aantrekken van contractresearch ofwel onderzoeksopdrachten voor bedrijven, om zo voldoende geld binnen te krijgen voor ander onderzoek".
Begin 1989 geeft De Boer zijn hoogleraarschap voor de helft op, en gaat aan de slag met Gene Pharming Europa BV, ook wel Genpharm genoemd. Binnen de vakgroep is evenwel ernstig bezwaar gerezen over zijn dubbelfunctie. Net name collega Jaspers trekt aan de bel en eist dat De Boer kiest tussen universiteit of bedrijfsleven. Jaspers verliest dit echter en stapt op. De Boer noemt deze reactie "een oprisping uit de jaren '60".
Herman de Boer verdeelt dus zijn tijd door 50 procent in de vakgroep bio-chemie te werken en 50 procent als wetenschappelijk directeur bij Gene Pharming.
Toevallig werd eind mei 1989 tussen Gene Pharming en de Leidse universiteit een onderzoeks overeenkomst gesloten. Gene Pharming (15 medewerkers) gaat nauw samen werken met de vakgroep bio-chemie om bio-medische eiwitten in koeien te produceren en vleeseigenschappen van koeien aan te passen. De universiteit krijgt voor 470.000 gulden aandelen in Gene Pharming en Gene Pharming heeft het recht de onderzoeksresultaten commerciëel te exploiteren. "Herman de Boer zal dit onderzoek op gepaste wijze leiden."
Drie onderzoeken door Gene Pharming
Resistentie tegen mastitis
Mastitis is een uierziekte die tegenwoordig veelvuldig bij melkkoeien voorkomt en die de melk van die koeien onbruikbaar maakt. Door de miserabele leefomstandigheden in de bio-industrie en door de opgefokte melkproductie per koe zijn koelen steeds vatbaarder geworden voor dit soort ziektes. Gene Pharming zegt door genetische manipulatie koeien resistent te kunnen maken tegen deze ziekte.
Ze haalt eierstokken uit het slachthuis, isoleert de onrijpe eicellen, laat deze rijpen en bevruchten, en laat er vervolgens een gen op los dat in het embryo moet aanslaan. Vervolgens wordt het embryo bij een moederkoe ingeplant. De bedoeling is dat door deze manipulatie de, uit slachtafval ontstane, koe meer lactoferrine in de uiers heeft dan normaal. Lactoferrine is een afweerstof tegen Coli-bacteriën die voor 20 procent van de uierontstekingen zorg draagt. Experimenten met deze manipulatie worden uitgevoerd in samenwerking met het IVO (Instituut Veeteeltkundig Onderzoek).
Het IVO is een onderdeel van het ministerie van Landbouw dat op deze wijze veel geld en kennis in de experimenten steekt. Gene Pharming zal de resultaten commercieel gaan exploiteren.
Begin december 199O kwam het eerste kalf dat geboren werd in verband met dit experiment breed uit in het nieuws. Het kalfje, Adriana genaamd, was de eerste in een reeks van ongeveer 15 kalveren die tussen december 199O en mei 199l geboren werden. Achteraf bleek dat bij geen van de kalfjes het extra gen was opgenomen in de DNA-structuur. Begin mei 1991 werd met het tweede experiment begonnen waarbij in totaal 21 kalfjes betrokken waren. Op 7 augustus jongstleden werd in de pers melding gemaakt dat Gene Pharming succes had gehad met twee van deze kalfjes. Het gen zou zijn aangeslagen. Over 2 jaar kan echter pas gezegd worden of dit gen ook de bedoelde uitwerking zal hebben en over de gezondheid van de kalfjes moeten we maar gissen. Daarbij moet gezegd worden dat ook bij Adriana gesproken werd over een geslaagd experiment.
Produceren van bio-medische eiwitten
Vanaf haar oprichting zegt Gene Pharming koeien te willen samenstellen die zogenaamde bio-medische eiwitten in de melk moeten gaan produceren. Dat wil zeggen dat koeien geneesmiddelen moeten gaan produceren voor de mens. Hoewel het bedrijf hier steeds weer in de pers over begint, wijdde het hier nooit over uit. "Postma laat zich niet uit over contacten en opdrachten van de farmaceutische industrie", aldus het Leids Dagblad van 16 januari 1991. Wel is bekend dat de vakgroep Bio-chemie van de R.U.L. bij het onderzoek betrokken is.
Produceren van moedermelk
Half juli 1989 treedt Gene Pharming naar buiten met het bericht koeien zo te gaan manipuleren dat ze menselijke moedermelk zouden gaan produceren. De koe als moederborst dus. Volgens De Boer moeten in 1992 de eerste koeien met deze eigenschap beschikbaar zijn. Het IVO zal ook aan dit onderzoek meewerken. Om welke stof het precies gaat wil Gene Pharming niet kwijt, uit concurrentie overwegingen. Waarschijnlijk gaat het hier om de stof immunoglobuline A. Deze stof komt na de bevalling in grote hoeveelheden voor in moedermelk en zorgt er voor dat baby's afweerstoffen ontwikkelen tegen bacteriën en micro-organismen. "Het zal een schok teweeg brengen in de industrie van babyvoeding", aldus de heer Strijker, wetenschappelijk medewerker van Gene Pharming. "Alle producenten zullen er op willen overschakelen."
Gene Pharming Europe BV
"De vennootschap heeft ten doel het genereren, vermeerderen en in stand houden van genetisch gemodificeerde dieren, alsmede het handelen in die dieren, producten en materiaal daarvan."
Gene Pharming Europe werd officieel opgericht op 1 januari 1989. Ze maakt samen net een soortgelijk bedrijf in de VS deel uit van een internationale houders maatschappij. Wie op dit moment de aandeelhouders zijn hebben we niet kunnen achterhalen. Het bedrijf is vrij gesloten over dat soort gegevens, en treedt alleen naar buiten over de koeien die ze manipuleren en met mooie publiciteitsslogans.
Het enige dat we verder nog hebben kunnen vinden is dat begin 1989 de eerste commerciële opdracht afkomstig was van een Amerikaans voedingsmiddelenbedrijf, en dat het Ministerie van Economische Zaken een subsidie heeft verleend van 3.400.000 gulden. Bij de Kamer van Koophandel vonden we nog de volgende gegevens over 1990. Vaste activa: 1.042.602 gulden. Vlottende activa: 2.522.421 gulden. Eigen vermogen: 126.000 gulden. Eigen reserve: 536.950 gulden. Algemene reserve 3.017.211 gulden. Langlopende schulden: 3.964.389 gulden. Kortlopende schulden: 1.954.895 gulden.
Voor dit artikel hebben we gebruik gemaakt van de volgende bronnen: