De Peueraar 39, november 1993
Auteur: Ellen de Waard
Wilde zwanen
In dit fenomenale boek maken we kennis met de schrijfster Jung Chang en haar familie. Het is een historische roman over China vanaf het begin van deze eeuw tot eind jaren zeventig. Op overtuigende wijze beschrijft Jung Chang hoe miljoenen Chinezen onder verschillende heersers proberen te overleven: onder de warlords, de Kuomintang en de communisten. Maar bovenal is het boek een getuigenis van drie vrouwen die leven voor hun idealen. In hun streven daarnaar kennen ze successen en hevige tegenslagen. Het is dan ook een boek vol hoop en wanhoop, ontbering en volharding.
We volgen de grootmoeder, Yu-fang, rond de eeuwwisseling toen China in chaos verkeerde door de strijd tussen de verschillende krijgsheren, de zogenaamde warlords, die toen de dienst in China uitmaakten. Er heerste rechteloosheid en terreur. De enige manier om je teweer te stellen tegen de macht van de krijgsheren was door zelf een of andere officiële positie proberen te bekleden.
Yu-fang ondergaat als meisje nog de wrede praktijk van het inbinden van voeten. Dit gebruik had als enig doel om mannen te behagen. Een vrouw met ingebonden voeten kan slecht lopen hetgeen bij mannen een gevoel van bescherming moet oproepen. Daarnaast werden die kunstmatig klein gehouden voeten als erotisch beschouwd. In de praktijk betekende dit voor meisjes en vrouwen helse pijnen en rottingsverschijnselen aan de voeten, en een levenslange handicap. Yu-fang wordt door haar vader uitgehuwelijkt en wordt concubine van een rijke man, hetgeen in die tijd geen ongewone praktijk was.
Uit deze verbintenis wordt Bao Qin geboren, de moeder van de schrijfster. Haar jeugd staat in het teken van de strijd tussen de Kuomintang (de nationalisten die strijden tegen de buitenlandse overheersers) en de communisten. Ze sluit zich aan bij de kommunisten en zal aanzienlijke posities gaan bekleden als communistische official.
In 1949 wordt de Volksrepubliek China, de communistische staat, uitgeroepen. Begin jaren vijftig starten de eerste zuiveringsacties. Iedereen die zelfs maar vage banden heeft met Kuomintang-aanhangers wordt aan verdachtmakingen onderworpen. Alhoewel Bao Qin en haar man zeer belangrijke posities innemen blijven zij de volgende decennia niet gespaard. De zuiveringsacties kregen meer en meer het doel de machtspositie van Mao te verstevigen. Op het moment dat de machtsstrijd voor iedereen duidelijk wordt is het al te laat: het land is in de verstikkende greep van de tentakels van Mao en zijn handlangers, waaronder zijn vrouw.
De dochter van Bao Qin, Jung Chang, groeit als kind van hoge functionarissen op in een klimaat waarin alles in het teken staat van het geloof in het communisme, Mao en de revolutie. Ook zij vereert Mao en dicht hem welhaast goddelijke wijsheid toe. Zij en haar ouders gaan er vanuit dat belangrijke communistische leiders Mao misleiden en dat hij zelf geen weet heeft van de gruwelijkheden die in zijn naam worden gepleegd. Jung Chang vindt haar eigen weg in de dagelijkse terreur door zich zo onzichtbaar mogelijk te maken. Aangezien het hele leven gecontroleerd, geïndoctrineerd en beheerst wordt door de kommunisten is het echter onmogelijk om niet op een of andere manier mee te doen of zelfs maar twijfel bij jezelf toe te staan.
Haar ouders worden verschillende keren onder arrest geplaatst in de loop van de vijftiger jaren. In de zestiger jaren worden zij, evenals miljoenen anderen, onderworpen aan publiekelijke vernederingen. Velen gaan ten onder aan geestelijke en lichamelijke afstraffingen. Eind jaren zestig zitten haar ouders regelmatig gevangen en worden tenslotte, evenals de kinderen, verbannen. Met miljoenen andere Chinezen worden ze als een soort dwangarbeiders op het platteland en in fabrieken geplaatst. Onder het mom van politieke heropvoeding worden mensen juist monddood gemaakt.
Begin jaren zeventig wordt het regime iets losser en wordt de familie vrijgelaten om naar de stad terug te keren. De vader van Jung Chang overlijdt ten gevolge van de vernederingen en ontberingen. Hij is gebroken door zijn verlies in het geloof in Mao. Jung Chang, inmiddels in de twintig, gaat naar de universiteit en verlaat het land in 1978 vanwege een studiebeurs in Engeland.
Het boek biedt een imponerende kijk achter de schermen van het China van deze eeuw. Aan het leven van drie generaties vrouwen kun je feilloos de verschillende periodes van overheersing van machthebbers over het Chinese volk aflezen. Ik vond met name de beschrijving van de successen en de mislukkingen van het Maoisme interessant. Het was voor het eerst dat ik een boek las waarin niet radicaal een standpunt voor of tegen het Maoisme werd ingenomen. Het maakt duidelijk dat kommunistische officials zelf steeds meer in verwarring raakten over wat nu wel en wat nu niet loyaliteit naar Mao en de revolutie was. Ik begrijp nu ook beter hoe de zogenaamde Culturele Revolutie in zijn werk ging en welke rol Mao's vrouw hierin heeft gehad. Zij heeft op een tirannieke wijze het culturele leven van China helpen verwoesten.
Interessant is ook Jung Changs beschrijving van en de visie op de cultus rond Mao. Men kon en mocht niet twijfelen aan Mao want hem werden haast goddelijke gaven en wijsheid toegedicht. Maar langzaam brokkelde zijn machtspositie af. Ook de huidige leider van China, Deng Xiao Peng, komt in het boek voor. Hij is net als Jung Changs ouders verschillende malen het slachtoffer van zuiveringsacties geweest, maar dat is blijkbaar een goede leerschool geweest om nu zelf strak de touwtjes in handen te houden.
Wat ik beschreven heb is nog maar een fraktie van hetgeen in dit boek aan de orde komt. Wie op een boeiende manier kennis wil nemen van de recente geschiedenis van China mag dit boek niet missen, maar moet dan wel over de nodige vrije tijd beschikken!
Wilde zwanen, Jung Chang. Uitgeverij: Amber, ƒ 59,90.