De Peueraar 43, maart 1994
Auteur: Eric Krebbers en Ellen de Waard
De laatste jaren worden we in de media doodgegooid met het feit dat het milieu naar de knoppen gaat. Steeds meer wordt het milieu een issue voor alle politieke groeperingen. Met name milieugroeperingen doen hun best om aan te tonen dat het milieu niets met links of rechts te maken heeft. Dat is wel eens anders geweest. Aan de andere kant hoor je binnen linkse kringen steeds meer oplossingen voor de milieuproblematiek die ook populair zijn bij fascistische groepen!
Het onderwerp milieu wordt tegenwoordig overal besproken. Iedereen heeft wel een mening over het milieu en hoe de problemen daaromheen op te lossen. In het begin van de georganiseerde milieustrijd (zo begin jaren zeventig) was het duidelijk een links en maatschappijkritisch item. Het materialisme, het consumptieniveau, de industrialisatie, kortom de ingrediënten voor het kapitalisme, werden afgewezen omdat ze onze aarde en haar natuurlijke grondstoffen uitputten. De laatste jaren is de zorg om het milieu echter meer gemeengoed geworden. De papierbak, melkflessen, carpoolen, gifvrije piepers, bewust consumeren, pvc-vrije producten, zonne-energie, ecotax en zonne-energie, ze worden allemaal opgeworpen als oplossingen voor de milieuproblematiek. Maar ook: de bevolkingsgroei beperken, een sterke overheid met een strenge milieuwetgeving, terug naar de natuur, het beschermen van plant en diersoorten en het bedrijfsleven bewegen tot schone technologie en groene productie.
Uiteraard is er niets mis mee dat mensen zich op allerlei manieren in willen zetten voor het behoud van onze aarde. Het is echter verontrustend dat men doet voorkomen dat de verschillende oplossingen politiek neutraal zouden zijn en slechts een kwestie van strategie. Maar in feite verrechtst de milieudiscussie op deze manier!
Fascisme
Om geen verwarring te laten bestaan over het fascistische gehalte van bepaalde ideeën rondom het milieu zullen we eerst een schematische weergave geven van het fascisme en vervolgens van het gemoderniseerde fascisme op ecologische grondslag.
Het fascisme is een systematische vorm van heerschappij van mensen over mensen. Deze heerschappij zou een natuurlijk, biologisch gegeven zijn. Dit betekent in de praktijk dat er mensen tot de elite behoren en mensen die onderworpen zijn aan hen. Iedereen heeft zijn of haar eigen bestemming binnen de volksgemeenschap. Dit 'natuurlijke' gegeven sluit dan ook automatisch alle emancipatiebewegingen uit en zal deze zonodig vernietigen vanwege het tegennatuurlijke karakter ervan (denk hierbij aan vrouwen, zwarten, homo's en lesbo's, arbeider/sters). Het fascistische dogma van onwaardig en hoogwaardig leven uit zich in de sturing van de bevolkingsontwikkeling door greep te willen hebben op de menselijke reproductie. Abortus, gedwongen sterilisatie, genen- en voortplantingstechnologie zijn middelen daartoe. Om deze heerschappij gestalte te geven is een sterke staat onontbeerlijk en moet er totale controle zijn over het openbare en privéleven. Het kapitalisme kan uitstekend functioneren in een fascistisch systeem want voor een maximale productie is uitbuiting en onderwerping van de menselijke arbeidskracht noodzakelijk.
Ecofascisme
Binnen het ecofascisme komen we alle genoemde elementen omtrent natuurlijke heerschappij weer tegen, maar dan vanuit een zogenaamd ecologisch gezichtspunt.
Het ecofascisme kent daarom ook elites en onwaardig leven. De mens maakt geen deel van de natuur uit en staat er zelfs vijandig tegenover. Anderzijds gaat het fascisme er wel van uit dat de verhoudingen tussen de mensen een natuurlijk gegeven zijn. Daarbij maakt het fascisme gebruik van de theorieën van Darwin. Die had kans gezien zijn eenzijdige visie op de natuur te presenteren als natuurwet. Deze natuurwet wordt door de ecofascisten op de menselijke samenleving geprojecteerd: er zou een constante strijd om het leven plaatsvinden en alleen de sterkste zou kunnen overleven. (Dit wordt het sociaal-Darwinisme genoemd.) De invloed van de sociale omgeving is onbeduidend in vergelijking met de wet van de natuur. Volgens de fascistische ideologie kunnen mensen zich maar beter onderwerpen aan de heersende verhoudingen want emancipatie is tegennatuurlijk. De staat moet zich wapenen tegen bewegingen die de natuurlijke orde willen aantasten.
De milieuproblematiek wordt dus ook door heel erg ondemocratische lieden aangepakt om hun ideeën kracht bij te zetten. Het is des te verontrustender te moeten constateren dat in linkse kringen nogal eens oplossingen genoemd worden die tot het bovenstaande ecofascistische gedachtegoed behoren. Een aantal van die veel gehoorde oplossingen en strategieën zullen we nader bekijken.
Bevolkingsgroei
Het feit dat er zo enorm veel mensen op de aarde zijn betekent een zware aanslag op de natuurlijke ruimte, voedsel en grondstoffen. Door middel van een strenge bevolkingspolitiek wil men het geboortecijfer beïnvloeden. Ook in sommige linkse kringen is men van mening dat de bevolkingsgroei het beste verminderd kan worden door grootschalige gezinsplanningsprogramma's te financieren. Miljoenen mensen (nagenoeg alleen vrouwen) in de zogenaamde Derde Wereld worden aan dergelijke programma's onderworpen. In het rijke deel van de wereld maakt men zich eerder zorgen over een tekort aan jonge mensen die onze samenleving in de toekomst draaiende moet houden. Het is dan ook niet verwonderlijk dat hier de vruchtbaarheidstechnieken zoals kunstmatige inseminatie en in vitro fertilisatie steeds meer ingang vinden.
Het enge aan deze bevolkingspolitiek is dat het van bovenaf wordt opgelegd aan de bevolking. Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) en de Wereldbank investeren nagenoeg alleen nog maar in de wegkwijnende economieën van Derde Wereldlanden die akkoord gaan met gezinsplanningsprogramma's. De schulden stapelen zich op en zo blijven deze landen afhankelijk van het rijke Noorden. Er zijn talloze voorbeelden van gedwongen sterilisatie en abortus, en onwetenheid bij de vrouwen over de behandeling die ze ondergaan (hebben). Vele soorten anticonceptie worden uitgeprobeerd op vrouwen zonder dat ze daar voorlichting over krijgen en bij gezondheidsproblemen is er geen nazorg. Er is vaak ook geen mogelijkheid om zelfstandig met het gebruik te kunnen stoppen. Het anticonceptiemiddel Norplant is een zeer bekend voorbeeld daarvan. Het middel wordt in de vorm van een capsule dicht onder de huid aangebracht en de stof die het afscheidt werkt enkele maanden. Vrouwen kunnen dit middel niet zelf verwijderen en in de praktijk blijkt het heel vaak ontstekingen te geven. Op deze manier verliezen vrouwen hun zelfbeschikkingsrecht op hun seksualiteit en voortplanting. Deze vrouwen vormen een proeftuin voor de farmaceutische industrie. Het ecofascisme is dan ook niet te scheiden van een reactionair vrouwbeeld. Daarnaast blijft de grip op de Derde Wereld onverminderd voortduren.
In het licht hiervan kunnen we ook de discussie rond de komst van buitenlanders naar Nederland zien. Zij zouden de in ons land toch al schaarse ruimte innemen. En dat zou één van de oorzaken zijn van spanningen tussen allochtonen en autochtonen, want vol is vol. Waar hebben we deze behoefte aan Lebensraum eerder gehoord? De staat zou zich moeten kunnen verdedigen tegen de 'mensenstroom' die de westerse landen overspoelen. Met behulp van het leger zouden wij onze ordening veilig moeten kunnen stellen.
Zogenaamd onderontwikkelde volken zijn, ook in de opvatting van sommige linkse mensen, niet goed in staat om op een milieuvriendelijke wijze te leven. Zij zouden door een verkeerde exploitatie van de natuurlijke omgeving en grondstoffen erosie, verzilting en verwoestijning veroorzaken. Om dit te voorkomen worden verschillende oplossingen gegeven. Er gaan al geluiden op dat een milieuvriendelijke manier van leven een voorwaarde voor ontwikkelingshulp zou moeten zijn. Ecofascisten in Duitsland vinden het geoorloofd om zogenaamde groenhelmen in de Derde Wereld in te zetten om de aarde te beschermen en de natuurlijke hulpbronnen voor de westerse samenleving veilig te stellen.
Het onthouden van hulp en het inzetten van militairen in de Derde Wereld wordt gelegitimeerd door de inheemse bevolking de schuld te geven van milieuproblemen. Op deze wijze worden de scheve economische en machtsverhoudingen op wereldschaal niet ter discussie gesteld. Het feit dat de Derde Wereld met name voor onze consumptiemaatschappij produceert blijft zo onbenoemd. Daarnaast is het zo dat deze landen in de wurggreep zitten van het IMF en de Wereldbank omdat ze enorme schulden hebben. Door een rechtvaardiger verdeling van geld, macht en grondstofffen en een soberder consumptiepatroon van het rijke deel van de wereld zouden de voedsel en milieuproblemen al voor een groot deel opgelost kunnen zijn. De eenzijdige aandacht van westerse zijde voor bevolkingspolitiek gaat aldus voorbij aan de werkelijke oorzaken en wordt door (eco)fascisten gebruikt om een racistische politiek door te voeren. Van witte mensen mogen er gerust wat bijkomen, van zwarte mensen echter niet.
Verheerlijking van de natuur en het verleden
Veel mensen zijn ontevreden over de manier waarop er in de Westerse samenleving geleefd en gewerkt wordt. De kapitalistische samenleving is op concurrentie gericht en persoonlijke relaties worden door velen als oppervlakkig ervaren. Het individualisme heeft daar haar steentje aan bijgedragen. De mens is vervreemd van zijn of haar eigen behoeften, en denkt veelal alleen nog maar aan materieel gewin. Voor de meer spirituele kant van het leven is nauwelijks plaats. Deze maatschappijkritiek kun je zowel van linkse als rechtse zijde horen. Waar het op aankomt is het alternatief dat gezocht wordt.
Alternatieven die worden gezocht in linkse kringen hangen soms samen met het streven naar een grotere verbondenheid met de eigen streek, het idee om regionaal zoveel mogelijk zelfvoorzienend te zijn en daarbij aansluitend een voorkeur voor een zo groot mogelijke diversiteit aan plaatselijke culturen. Ontdaan van hun linkse politieke context van internationale solidariteit kunnen deze ideeën echter binnen de (eco)fascistische ideologie goed aangewend worden voor racistische praktijken. Dit kan dan leiden tot het idealiseren van een terugkeer naar de natuur en 'ouderwetse' normen en waarden. Het idee bestaat dat vroeger de mens dichter bij de natuur stond. De mobiliteit was niet zo groot en daardoor kende men de eigen streek goed en voelde zich er verbonden mee. Van generatie op generatie woonde de volksgemeenschap op dezelfde grond. Alles was kleinschaliger en soberder en dit zou dan ook automatisch ecologisch beter zijn. In de discussie rond de komst van asielzoekers en migranten wordt er ook gezegd dat mensen beter kunnen blijven waar ze vandaan komen. In de eigen streek, met de eigen normen en waarden, is iedereen op zijn of haar plek, letterlijk en figuurlijk. Door deze zogenaamde natuurlijke verbondenheid te verbreken zouden problemen ontstaan.
Mensen die terug willen naar 'de natuur' of naar 'vroeger' onttrekken zich aan een onprettige samenleving zonder zelf de verantwoordelijkheid te nemen voor die samenleving. In feite is er sprake van vluchtgedrag. Vroegere culturen, inheemse volken en traditionele leefwijzen worden daarbij nogal eens geïdealiseerd en geromantiseerd. Het is alsof men met een winkelwagentje door een supermarkt loopt en her en der Kelten, Germanen, Indianen, heksen, traditionele geneeswijzen en oosterse wijsheden van de schappen plukt. Gespeend van elk historisch besef speelt men met stukjes van culturen. Veel van de 'nieuw ontdekte exotische' gewoonten komen uit maatschappijen die extreem hiërarchisch en door mannen gedomineerd waren. Ook in ecologisch opzicht waren ze niet altijd even verantwoord bezig. Al eeuwen geleden presteerden verschillende volken het om complete diersoorten uit te roeien en vruchtbare grond in woestijnen om te zetten. De zo bewonderde Noord-Amerikaanse Indianen roeiden bijvoorbeeld flink wat soorten grote zoogdieren uit.
Een bepaald deel van de vrouwenbeweging is helaas ook voor dit soort ideeën gevallen. Vrouwen zouden altijd al dichter bij de natuur gestaan hebben. Hun verbondenheid met de aarde zou voortkomen uit het feit dat ze kinderen kunnen baren en hun menstruatiecyclus zou samenhangen met de stand van de maan. Omdat de vrouw het leven schenkt, zou zij verbonden zijn met de aarde die dat ook doet. De kritiek die de vrouwenbeweging altijd al op de kapitalistische en patriarchale maatschappij heeft geuit kan daarom uitmonden in een terugtrekking uit de samenleving. Het feit dat vrouwen kinderen kunnen krijgen is een biologisch feit maar is gebruikt om ze een onmachtige positie in de samenleving toe te bedelen. Het toeschrijven van verschillende eigenschappen aan vrouwen en mannen is een sociaal en historisch gegeven en absoluut geen biologische! Het is daarom des te triester dat bepaalde vrouwen zich dit idee hebben eigen gemaakt.
Er zitten uiteraard een hoop goede kanten aan deze maatschappijkritiek. Een soberder leefstijl, kleinschaligheid, regionalisme en meer oog voor de persoonlijke in plaats van de materiële kant van het leven zijn broodnodig, en niet alleen vanuit ecologisch standpunt.
Bescherming van dieren
Het milieudebat strekt zich ook uit over de omgang van de mens met dieren. Zo wordt er bijvoorbeeld gestreden tegen de productie van bont, vivisectie en bio-industrie. Behalve problemen als mestoverschot en verzuring stuit de hele industriële productiewijze rondom dieren veel mensen tegen de borst. Scharrelvlees, scharreleieren en biologisch eten zijn beter voor het milieu. Ook gezondheidsaspecten spelen een rol. Stuk voor stuk goede argumenten om onze omgang met dieren en het milieu ter discussie te stellen.
Ook extreem-rechts verzet zich vandaag de dag tegen een flink aantal van de bovengenoemde onfrisse praktijken. Vanuit een soort terug-naar-de-natuur-idee ageren zij voornamelijk tegen de bio-industrie en de vivisectie. Maar ze spreken er ook hun verontwaardiging over uit dat de moslims in Nederland dieren op rituele wijze slachten. Dat zou nog dieronvriendelijker zijn dan er een paar duizend volt doorheen te jagen zoals 'wij Hollanders' dat gewoon zijn. De CD en CP'86 steken hun afschuw over deze manier van doden niet onder stoelen of banken. Ze zijn echter niet tegen het doden en eten van dieren. Het gaat hen erom om allochtonen in discrediet te brengen door ze af te schilderen als barbaarse dierendoders. Precies dezelfde tactiek gebruikten rechtse dierenliefhebbers jaren geleden tegen het communistische 'gele gevaar'. Toen werden er acties gevoerd tegen het eten van honden door de mensen in Korea.
Maar er zijn ook fascisten geweest die tegen jagen en het doden van dieren waren. In het Derde Rijk waren zelfs een aantal vooraanstaande leiders vegetariër, waaronder Hitler zelf. Hij meende dat onze samenleving ten onder ging door het eten van dieren. Hij verlangde terug naar mythische oude tijden. Teutoonse ridders zouden een elite hebben gevormd die volgens hem vegetarisch leefden. Het eten van lijken zou de zuiverheid van het ras niet ten goede komen. Om zijn vegetarisme te rechtvaardigen verwees hij voortdurend naar dieren die vegetarisch leven. Vegetarisme zou beter zijn voor de intellectuele en arbeidsvaardigheden van een volk. Hij wilde de gezonde vegetarische leefwijze inzetten om de Duitse natie krachtiger te laten zijn dan de andere. Het jezelf dwingen vegetarisch te leven zou bovendien goed zijn voor de discipline en zelfbeheersing, waardoor een zekere superioriteit boven de vleesetende massa's te bereiken zou zijn. Daarnaast hanteerde de Führer ook economische argumenten. Hij vond dat weidegronden beter gebruikt konden worden voor landbouw. Er zou meer voedsel beschikbaar zijn voor het Duitse volk indien het vegetarisch zou eten. De opbrengst per hectare grond is via de landbouw immers veel hoger dan via de veeteelt. Maar Hitler realiseerde zich dat "als het verbod van vlees een geloofsartikel van het nationaal-socialisme geweest was, dan zou onze beweging beslist geen succes gehad hebben." Niet veel fascisten waren vegetariër. Integendeel, de oer-Germanen, de jager en de boer, die dieren gewoon met de blote handen slachtten waren ook ideaaltypes die in die tijd opgang deden.
Een flink aantal van de argumenten en feiten die Hitler hanteerde hoor je nu nog steeds in linkse kringen. Zeker als het om gezondheid en de economie gaat. Daar is niets mis mee. Het gaat er alleen om met welke andere politieke doelen dit soort argumenten naar voren gebracht worden. Gaat het om gezondheid voor iedereen of alleen voor een Herrenras? En willen we een economische landbouw opdat we dan oorlogen kunnen winnen of met het oog op een rechtvaardige voedselverdeling op wereldschaal? De linkse en rechtse vegetarische opvattingen staan in feite lijnrecht tegenover elkaar. Leden van meer pacifistisch of socialisties gerichte vegetarische groeperingen in Duitsland hadden het dan ook onder het bewind van de Führer zwaar te voorduren. Huiszoekingen en arrestaties door de Gestapo waren in het begin van het Derde Rijk aan de orde van de dag.
Bedrijfsleven buiten schot
Na de val van de Muur is het socialisme failliet verklaard. Het kapitalisme zou het enige leefbare economische systeem zijn voor de mensheid. Het enige probleem is dat de markteconomie schadelijk is voor het milieu. Maar het rotsvaste geloof in dit systeem heeft er toe geleid dat velen van mening zijn dat we niet meer in de oude tegenstellingen van weleer moeten denken. Niet een kapitalisme of socialisme, maar een "derde weg". De milieubeweging zou "niet links, niet rechts, maar voorop" lopen. Iets dergelijks lezen we ook in het partijprogramma van De Groenen. De leuze is bedacht door een Duitse neo-fascistische milieuactivist en doet ons onwillekeurig denken aan de "centrumdemocraten", die ons ook willen laten geloven "niet links of rechts, maar centrum" te zijn.
Ook binnen linkse kringen hoor je steeds vaker dat we het doemdenken en de negatieve kijk op het bedrijfsleven moeten laten varen. We zouden positief moeten denken en het bedrijfsleven betrekken in de strijd tegen de milieuvernietiging. Want ook het bedrijfsleven zou welwillend tegenover het milieu staan. En uit welbegrepen eigenbelang gedwongen zijn tot een milieuvriendelijke wijze van produceren. Er wordt veel heil verwacht van verpakkingsmateriaal verminderen, producten pvc-vrij maken, recyclen en dergelijken.
Het probleem bij dit soort oplossingen is dat het de fundamenten van het kapitalisme niet aantast. Bedrijven kunnen zich een groen imago aanmeten en een eventuele consumentenboycot afwenden. Deze naïeve positieve kijk op de wereld is niet zonder gevaar. Er wordt totaal voorbijgegaan aan de machtsverhoudingen die er in de samenleving zijn. Het kapitalistische systeem werkt alleen bij de gratie van economische groei. Economische groei staat echter haaks op een milieuvriendelijke inrichting van de wereld. Vraag en aanbod worden kunstmatig in stand gehouden opdat er geproduceerd en winst gemaakt kan worden. De producten zijn niet gemaakt om duurzaam te zijn.
Deze positieve kijk op de wereld is mede afkomstig uit de New Age beweging die ook in linkse kringen (gedeeltelijk) omarmd wordt. Ze gelooft dat positief denken de wereldproblemen kan oplossen. Door een spirituele instelling met aandacht voor gevoel en mystiek zou het materialisme uit de wereld gebannen kunnen worden.
Ook hier zijn de nodige kanttekeningen bij te maken. Rationaliteit wordt skeptisch bekeken en spiritualiteit en irrationaliteit worden tot norm verheven. Als uiterste uit zich dat in de zienswijze dat mensen die sterven van de honger, aids hebben of wat voor ander leed ook kennen, dit te wijten hebben aan zichzelf. Ze zouden, letterlijk, niet het ware geloof in een betere wereld hebben! Dit betekent in feite dat onrecht en scheve machtsverhoudingen niet ter discussie gesteld worden. Een denkwijze die kenmerkend voor het fascisme is.
Het is dan ook niet verwonderlijk dat het bedrijfsleven ideeën oppikt uit de New Age beweging, en alle mystieke groeperingen daaromheen. Zoals hierboven ook al genoemd hebben veel vrouwen uit de vrouwenbeweging uit afkeer van de 'mannenmaatschappij' met zijn materialistisch inslag en rationaliteit, zich gestort op een zogenaamd natuurlijker en gevoelsmatiger beweging.
Strenge staat en milieuwetgeving
Een andere oplossing die naar voren gebracht wordt om het milieu te beschermen is dat de overheid milieuvernietigers veel strenger moet aanpakken. Veel mensen zeggen "ik wil wel stoppen met autorijden als anderen het ook doen. Als ik het alleen doe dan haalt het niks uit. De overheid moet het autorijden bemoeilijken en alternatieven geven".
Dat klinkt aardig maar daardoor onttrekken mensen zich aan hun eigen verantwoordelijkheid en laten de macht aan anderen over. Sterker nog, de staat heeft het monopolie over sanctiemiddelen en geweld en die macht wordt nog verder uitgebreid. De Groenen, die zich bij uitstek als milieupartij presenteren, hebben ook in hun verkiezingsprogramma staan dat er een betere milieuwetgeving moet komen en een strenge controle op de naleving daarvan. De politie moet dan bijvoorbeeld mensen bekeuren die vuil op straat gooien. In Duitsland gaan er bij ecofascistische groeperingen al stemmen op om desnoods het leger in te zetten.
In Nederland zijn er linkse milieugroeperingen bezig met de zogenaamde ecotax als mogelijke bijdrage aan een milieuvriendelijker samenleving. Via de ecotax zou de staat meer belasting moeten heffen op het bezit van geld en op het kopen van producten die milieuvervuilend zijn. De loonbelasting zou dan kunnen verminderen. Dit zou beter zijn voor het milieu. Op de preciese inhoud van deze ideeen willen we later nog eens terug komen. Voor nu volstaat te constateren dat deze 'oplossing' er voor zorgt dat slechts de armen niet veel meer zullen vervuilen, dat de Derde Wereld verder zal verarmen en dat de loonslavernij enorm zal worden uitgebreid. De ecotax laat de machtsverhoudingen onaangetast en richt zich slechts op economische veranderingen. De grondleggers van dit ideeëngoed moeten we zoeken in extreemrechtse kringen in het Oostenrijk van vlak voor de Tweede Wereldoorlog. Vandaag de dag zijn het in Duitsland dan ook met name extreemrechtse groepen die met deze ideeën leuren!
Kortom
Oplossingen om de milieuvernietiging tegen te gaan worden aangedragen vanuit zowel linkse als rechtse hoek. Bij steeds meer mensen vindt het idee ingang dat milieu niets met politieke stellingname te maken heeft. Als je echter naar de ideeën kijkt die er leven, dan kom je tot een hele andere conclusie. Ideeën die erg ondemocratisch kunnen uitwerken, scheve machtsverhoudingen en dictatuur in de hand werken en zich tegen de emancipatie van machteloze mensen richt. Ook mensen in de wat meer linkse kringen blijken beïnvloed door het schijnbaar politiek neutrale milieudebat.
Er kan makkelijk misbruik worden gemaakt van het gevoel van vervreemding van deze maatschappij en de ecologische problemen die wij kennen. De alternatieven moeten we echter zoeken in een strijd tegen het kapitalisme en voor decentralisatie van de macht. Onze idealen richten zich dan ook op creativiteit in plaats van orde. Ook wij hechten belang aan meer persoonlijke relaties in plaats van het materialisme. En aangezien een rechtvaardige en leefbare maatschappij alleen gestalte kan krijgen als we op basis van gelijkwaardigheid samenwerken, behoort de milieudiscussie een links item te zijn.
Bronnen: