Lokaal Kabaal 16, maart 1996
Auteur: Eric Krebbers
Steiner ook goeroe van slavendrijvers en rechtse bankiers
Antroposofische grootgrondbezitters in Mexico laten Indianen om zeep helpen. Antroposofische bankiers schuiven aan bij schimmige elitegezelschappen, opgericht om progressieve bewegingen de kop in te drukken. Behalve voor idealisten zijn Rudolf Steiners vage praatjes kennelijk ook interessant voor allerlei duistere figuren. Hoe kan dat toch? Een rondje langs wat Leidse antroposofen en een kijkje in de geschiedenis.
Antroposofie is behoorlijk ingeburgerd. Veel milieubewuste mensen kopen hun onbespoten boodschappen in antroposofische winkels als de Heliant en de Zaailing. Het zijn prettige winkels, veel minder hectisch dan een supermarkt. Zo stappen ook veel mensen liever naar de antroposofische gezondheidscentra het Therapeuticum en de Lemniscaat. Daar heerst een relaxte sfeer en men neemt veel meer tijd voor de mens achter de patiënt dan in de reguliere big business-gezondheidszorg die voornamelijk denkt in guldens en pillen.
Ook in het onderwijs is antroposofie iets heel gewoons. In Leiden kennen we ook Vrije Scholen. Veel ouders sturen hun kinderen daar naar toe vanwege de idealistische leerkrachten en het alternatieve karakter ervan. Maar wat nu precies die antroposofische ideeën inhouden, van waaruit les gegeven wordt, dat weten maar relatief weinig mensen.
Indianen
De schrik slaat Toos Jeurisse uit Zutphen dan ook om het hart als ze in de schoolboekjes van haar kinderen racistische teksten aantreft. Ze schrijft erover voor de schoolkrant. Die weigert haar artikel echter te plaatsen. Een redacteur vraagt zich af waar "de goede kant van het racisme" is gebleven. Ze wil toch een openbare discussie en schrijft een boekje getiteld "Uit de school geklapt: over antroposofie en racisme".
En discussie krijgt ze. Met name over Steiners ideeën over Indianen. Volgens Steiner zijn Indianen "negers" die niet kunnen overleven: ze wonen te noordelijk om voldoende zonlicht te ontvangen. De blanken die tientallen miljoenen Indianen uitroeiden, konden dat "onderras" geen groter plezier doen. Hun "volksziel" wilde uitgeroeid worden, dat was namelijk "een kosmische noodzaak". De antroposofische leerkracht Van Manen: "Dat kan inderdaad als een voordeel of een voorrecht van het blanke ras worden beschouwd, dat deze rassenuitwissende werking primair van de Europese volkeren uitgaat." Naar aanleiding van het boekje van Jeurisse zegt Wiegert, vice-voorzitter van de Antroposofische Vereniging, dat hij Steiners uitspraken over Indianen "niet beladen" vindt.
"Negers"
Wiegert zegt verder: "Toen de Europeanen zich met de negers gingen bemoeien, is dat volk niet ten gronde gegaan. Integendeel, dat volk werd groter en assimileerde de westerse beschaving." "Negers" zouden volgens Steiner in Afrika wél voldoende zonlicht ontvangen, daardoor inwendig koken en bijzonder energiek en driftmatig zijn. Ook meent Wiegert bij de zwarte spelers van Ajax "vitaliteitsoverschotten" te zien. Steiner heeft nooit positief geschreven over "negers".
De antroposofisch leerkracht Van Wettum stelde onlangs dat "het zwarte kind nog niet een gelijke partner is in de ontwikkeling van de mensheid". Waarschijnlijk naar aanleiding van Steiner, want die beweert volgens Jeurisse "eenvoudigweg dat het geestelijke ontwikkelingsniveau van volwassen zwarten te vergelijken is met dat van blanke kinderen van 7 jaar."
Volgens de antroposofische leer heeft ieder "ras" zijn eigen "volksziel" en "taak". Zo zal het joodse "ras" verdwijnen. Er zijn antroposofen die menen dat de holocaust noodzakelijk was en dat Israël door een natuurramp zal verdwijnen. Het blanke "ras", dat weinig zon nodig heeft, is het best in staat tot rationeel denken en heeft de taak dat "menselijke" in de wereld uit te dragen. Steiner noemt in dat verband steeds weer het Duitse volk, de "Ariërs".
Discussie
De leraren van de Leidse Rudolf Steinerscholengemeenschap verklaren tegen elke vorm van racisme te zijn en maken zich "grote zorgen over de uitwerking van sommige uitspraken van Steiner." In een andere verklaring nemen alle 96 Nederlandse Vrije Scholen afstand van "de onderdelen van Steiners leer die racistisch kunnen worden uitgelegd". Hetzelfde doet de Antroposofische Vereniging en zij "betreurt de situatie die is ontstaan na de uitspraken van haar vice-voorzitter." Echt overtuigend klinkt het nog niet, maar er lijkt een kleine anti-racistische opening in het gesloten antroposofische wereldbeeld...
Totdat 100 leden van de Antroposofische Vereniging voorstellen om de distantiëring weer in te trekken. En zij staan niet alleen. Veel antroposofen blijven in termen van "rassen" denken. Maar het idee van "menselijke rassen" is verzonnen als "wetenschappelijke" rechtvaardiging voor slavernij. Biologisch gezien bestaan "menselijke rassenverschillen" niet.
Ook Dr. Alkema, medewerker van het Leidse Therapeuticum, spreekt wel eens van "rassen". Hij bedoelt dat niet biologisch en vindt het niet kwalijk, en "als je dat racistisch noemt ben je verkeerd bezig. Je moet alleen geen hiërarchieën aanbrengen en je mag nooit individuen beoordelen op hun ras. Maar je hoeft de verschillende huidskleuren toch niet te ontkennen." Hij wordt er hopeloos van dat "die ene passage" waarin Steiner "mogelijk iets racistisch zegt" steeds weer opduikt." Racisme is volgens hem "niet te rijmen met de rest van Steiners ideeën".
Ook medewerkster Charlotte van natuurvoedingswinkel De Zaailing heeft nooit iets van racisme bij antroposofen gemerkt. Ze neemt geen standpunt in bij de racisme-discussie. Ze pakt gewoon de dingen uit de leer die haar bevallen. De rest interesseert haar niet. Critici stellen echter dat Steiners ideeën allemaal nauw samenhangen en zijn afgeleid uit een tot in de kleinste details uitgewerkt racistisch wereldbeeld.
Regenten
Men zou verwachten dat de goedbedoelende antroposofen al jaren actief bezig zouden zijn tegen racisme, erover zouden discussiëren en het zouden verwerpen. Dat zo'n traditie niet bestaat heeft wellicht te maken met de herkomst van de antroposofie. De leer is vroeger met name aangeslagen bij de gegoede burgerij. Hoewel sinds de jaren 70 vooral populair in alternatieve kringen, vinden we ook nu nog relatief veel ondernemers, bankiers en regenten onder de antroposofen. Jeurisse constateert fijntjes dat "het maken van een onderscheid naar 'rassen' in het verleden dan ook vooral is gebruikt om de belangen van machtigen te beschermen ten koste van een bepaalde groep mensen."
Broederschap
In zijn jonge jaren is Steiner nog links. Zo geeft hij tot 1904 les op een marxistische vormingsschool voor arbeiderskinderen. Vrij plotseling stapt hij dan over naar de extreem-racistische theosofische beweging en is daar al snel secretaris-generaal. De theosofie heeft een geheime leer, waarin ook de hele top van Nazi-Duitsland ingewijd is. De leer spreekt over "Ubermenschen", "Lebensraum" en "Ariërs".
In het revolutiejaar 1917 start Steiner tenslotte zijn eigen stroming: de antroposofie. Uitgangspunt daarvan is zijn driegeledingstheorie. De maatschappij zou bestaan uit 3 levenskringen: een culturele, een staatsrechtelijke en een sociaal-economische. Voor elk gebied geeft de kersverse goeroe aanwijzingen. Zo zou de economie voortaan moeten uitgaan van "broederschap". Met andere woorden: het moest maar eens afgelopen zijn met die klassenstrijd van de arbeiders. Steiners economische model lijkt sprekend op de later door de fascisten in Italië ingevoerde "corporatieve staat".
Zijn ideeën sluiten goed aan bij de enorme angst in elitekringen voor revolutionaire omwentelingen. Ook Steiners terug-naar-de natuurmystiek valt er in goede aarde. Steiner biedt een vlucht in hogere sferen, weg uit de grauwheid van de naoorlogse samenleving. Hij wordt een graag geziene gast in aristocratische kringen.
Arbeiders
Steiner vindt het "vanzelfsprekend dat zij die de verantwoordelijkheid dragen, meer krijgen dan zij die na hun werk de fabrieksdeuren achter zich sluiten kunnen." Veel socialistische arbeiderszieltjes weet hij dan ook niet voor zijn ideeën te winnen. Veel meer dan een neutralisering van hun politiek verzet heeft hij niet te bieden. Hooguit gebruiken sommigen de antroposofie om uit de linkse beweging te stappen zonder echt terug te hoeven vallen in de morele leegte van het kapitalisme. Net als nu?
Na de Eerste Wereldoorlog legt Steiner de regeringen van Duitsland en Oostenrijk zijn plannen voor. Hij laat zien hoe zijn driegeleding kan helpen tegen de revolutiedreiging, tegen de eisen voor zelfbeschikkingsrecht van allerlei volken en tegen de invoering van de parlementaire democratie. Hij is verre van de "wat naïeve man" die vele huidige antroposofen van hem willen maken. Veel extreem-rechtsen zijn namelijk ook aanhangers van Steiners leer. In 1935 verbieden de Duitse nazi's de antroposofische vereniging zelfs, uit pure concurrentie-overwegingen.
Mexico
Een van Steiners persoonlijke leerlingen is Rudolf Peters. Hij verlaat Duitsland en gaat Steiners ideeën in praktijk brengen. In 1928 sticht hij een biologisch-dynamische koffieplantage in de Mexicaanse deelstaat Chiapas: de Finca Irlanda. Inmiddels is de plantage al toe aan de derde generatie van de familie Peters. De koffie, getooid met het Max Havelaarkeurmerk, wordt onder meer verkocht via Europese biologisch-dynamische winkeltjes.
De familie Peters is steenrijk. Ze huren in het hoogseizoen zo'n 600 Indianen in voor 4 gulden per dag. Ongeveer de helft van wat je nodig hebt om in Mexico überhaupt te overleven. Het extra geld dat de bewuste Max-Havelaardrinker betaalt, verdwijnt in de kluis van de familie Peters. Een vertegenwoordiger van de Indianen die daarover vorig jaar op de internationale BIOFACH'95-bijeenkomst wilde komen klagen, werd ontvoerd en vermoord door de Guardas Blancas, de doodseskaders van de plantagehouders. Veel vakbondsleden gingen hem al voor.
Op de plantage heersen onmenselijke arbeidsomstandigheden. De Indianen werken van zonsopgang tot zonsondergang en slapen in krotten. Wel is er sinds 2 jaar eindelijk een Vrij Schooltje voor de arbeiderskinderen. Na de opstand van de Zapatista's in 1994 bezetten en collectiviseerden de Indianen de plantage. De lonen werden verhoogd tot 20 gulden. Na enige maanden slaagden de Guardas Blancas erin de Indianen van de plantage te verjagen. Daarbij werden meerdere Indianen vermoord, misschien wel uit "kosmische noodzaak".
Triodosbank
Ook onder de Nederlandse elite vinden we antroposofen. Topmannen van de toenmalige NMB-bank richtten in 1980 de Triodosbank op. Ze wilden zo greep houden op de vloed van kleinschalige bedrijven. Dat beloofde een grote markt te worden. In tegenstelling tot de reclameslogans van de bank, die spreken van een mens- en milieuvriendelijke bank, belegt men de miljoenen van de spaarders ook bij de staat en de NMB zelf.
Sommige antroposofen schuwen zelfs de corrupte wereld van het hele grote geld niet. In 1986 was de voorzitter van de stichting Triodos, de NMB-er Scherpenhuijzen, betrokken bij de Trilaterale Commissie. Die commissie is begin jaren 70 opgericht door de familie Rockefeller, ook wel de "Amerikaanse keizerlijke familie" genoemd, om het linkse tij te keren. Zowat de gehele mondiale economische en politieke elite schuift regelmatig aan bij haar vergaderingen. Vorig jaar gaven de Rockefellers de Mexicaanse regering het bevel de Indiaanse Zapatista-opstand onmiddellijk de kop in te drukken.
De directeur van de Triodosbank, Paul Mackay, is tevens voorzitter van de Antroposofisch Vereniging. Zolang dit soort conservatieve elementen de boventoon voeren in de antroposofische beweging zal er van een afrekening met uitbuiters in eigen kring en een verwerking van het racistische verleden hoogstwaarschijnlijk niet veel terecht komen. Dat terwijl zoveel van Steiners ideeën opnieuw gewogen dienen te worden, zoals bijvoorbeeld die over de weinig diervriendelijke bio-dynamische landbouw waarbij dieren levenslang worden opgesloten. Volgens Jeurisse moeten de antroposofen gewoon "ophouden Steiner als onfeilbaar te beschouwen."