Lokaal Kabaal 19, september 1996
Auteur: Eric Krebbers
In Alphen staat sinds kort een gevangenis van de zwaarst beveiligde categorie. 144 mannen, die meestal niets meer misdaan hebben dan hier in Nederland te zijn, worden er uitgebuit en vrijwel volledig geïsoleerd. De Alphense burgemeester Paats is blij met de "schone werkgelegenheid" die de bajes oplevert.
Treinreizigers van Leiden naar Utrecht kunnen het kolos zien liggen: even voor Alphen aan de Rijn, aan de linkerhand, op het terrein van de Gereformeerde Kerk. Met name de gele, 5 meter hoge muur is opvallend. De Dordtse architect Hans Gerritse heeft van de hypermoderne bajes een "logisch onderdeel van de buurt" willen maken, "een waardevol element in de ruimte." Uitgevoerd in maïsgeel, rood en oranje, met "op alle hoekpunten rozenstruiken die het hele jaar groeien en kleur geven." Euforische citaten uit de kleurrijke Sporthuis Centrum-achtige brochure die Justitie uitgaf ter gelegenheid van de opening in mei dit jaar. Het 70 miljoen kostende complex werd "De Geniepoort" gedoopt; naar de militaire installaties die zich voorheen op hetzelfde terrein bevonden.
Kort voor de oplevering werd De Geniepoort aangewezen als tijdelijke illegalenbajes. De bouw van het grote deportatiekamp voor illegalen in het noordelijke Ter Apel had enorme vertraging opgelopen. Het voormalige NAVO-terrein daar, dat als bouwterrein werd uitgekozen, was door de vorige gebruikers zwaar vervuild achtergelaten. Alphen aan de Rijn kreeg opdracht in te springen en voor minstens 2 jaar naast 144 gewone gevangenen 144 illegalen op te sluiten. De even gloednieuwe zustergevangenis in Zoetermeer kreeg 44 illegalen.
Agressief adverteren
Gevangenissen lijken het image van een stad weinig goed te doen. Toch heeft het gemeentebestuur van Alphen hemel en aarde bewogen om de bajes te krijgen. Burgemeester Paats roemde bij de officiële opening de gevangenis als "een schone industrie" met "schone werkgelegenheid". Hij was erg blij met de 220 nieuwe arbeidsplaatsen. "Het grootste deel van het personeel komt uit Alphen en omgeving", zei de kersverse directeur Van Manen trots, en is binnengehaald met "bijna agressief adverteren en werven. De bij het arbeidsbureau ingeschreven werklozen zijn benaderd." Veel kandidaten kwamen van Defensie en Fokker, maar voor hen bleek "het geboden salaris in veel gevallen een probleem". Het huidige "team" van bewakers bestaat daardoor voornamelijk uit langdurig werklozen en allochtonen, die kennelijk minder in de gelegenheid waren kieskeurig te zijn. De opening werd afgesloten met een borrel, een zwart-wit gestreept T-shirt voor alle aanwezigen en de luid verkondigde wens dat Alphen nóg een bajes toegewezen krijgt. Paats denkt daarbij aan een aparte illegalengevangenis, in het weiland, naast De Geniepoort.
Arbeit macht...
Niet alleen de Alphense werklozen worden aan het werk gezet, ook de gevangen migranten zal directeur Van Manen "behoorlijk activeren. Dat is aan de ene kant in ons eigen belang , zo zegt hij, omdat bezig houden problemen voorkomt. Maar het is ook in hun eigen belang. Ze krijgen geld voor hun arbeid en de gulden heeft meerwaarde, als ze in hun eigen land terug zijn." In werkelijkheid verdienen de illegalen zo weinig dat ze blij mogen zijn als ze een stuiver meekrijgen.
Het uitzuigen van gevangenen is vastgelegd in de nota "Werkzame Detentie" van voormalig staatssecretaris van Justitie Aad "illegalen moeten verdwijnen" Kosto. Die mepte in 1994 eigenhandig de eerste paal voor de Geniepoort de grond in en sprak daarbij van een heuglijk feit, omdat er de vastberadenheid van het kabinet uit blijkt. Van Manen was Kosto's naaste medewerker. Hij heeft mee gebouwd aan zijn nota en was projectleider bij diverse pilotstudies.
In Alphen werken alle gevangenen 4 dagen per week 6 1/4 uur. In totaal 25 uur per week. Van Manen spreekt van een "gedifferentieerd arbeidspakket". Er is simpel inpakwerk, maar bijvoorbeeld ook elektrotechnisch werk met computers voor onder meer de auto-industrie. Het simpele werk is gereserveerd voor de illegalen. Bijvoorbeeld de fietsenmontagelijn waar 22 illegalen 100 fietsen per dag in elkaar zetten. Of de machinale houtwerking, waar 24 illegalen nu bezig zijn met een order van 100.000 kaasplanken. De dure machines worden ook gebruikt voor schuttingen, kastjes, meubels en krantenbakken . Een van de afnemers is Gamma, maar vaak loopt de handel via tussenpersonen.
Prikkel
De gevangenen krijgen voor het werk een basisloon van 1 gulden (!) per uur. Voor iedere werksoort uit Van Manens "arbeidspakket" is er daarbovenop een toeslag, een "arbeidsprikkel". Wie legaal is en zijn best doet kan uiteindelijk promoveren naar de "moeilijkste" werksoort met 80 cent per uur toeslag. De illegalen kunnen maximaal 25 cent toeslag verdienen. Van de verdiensten moeten voor een gulden per dag de televisie en koelkast gehuurd worden. Wat per week overblijft is nauwelijks voldoende voor een pakje sigaretten in de zeer dure bajeswinkel.
"We brengen de klanten alleen de kosten van het loon, de energie, de grondstoffen en de machines in rekening", aldus Van Manen. Zijn klanten zijn lekker goedkoop uit en hoeven zo hun fabrieken niet te verplaatsen naar de lage lonen-landen in bijvoorbeeld Oost-Europa. Economisch gezien is De Geniepoort nu een stukje Derde Wereld in Alphen aan de Rijn. Meer nog dan buiten de muren van de bajes worden de illegalen uitgebuit en gebruikt door staat en kapitaal om het minimumloon te ontduiken.
Sober regime
Binnen de 670 meter lange muren heerst het zogenaamde "sober regime". Arbeid maakt daar een belangrijk deel van uit. In het kader van de "kostendoelmatigheid" en "personeelsvermindering" heeft men zowat alle andere "vrijblijvende" activiteiten afgeschaft. Gevangenen bren-gen een groot deel van de dag door op hun cellen. Ook hier worden de illegale migranten harder aangepakt. Mogen de gewone gevangenen 14 uur per dag van cel, voor de illegalen is dat slechts 8 uur. Vanaf 5 uur 's middags komt geen illegaal meer uit zijn cel. In het weekeinde zitten ze zelfs tot 23 uur per dag eenzaam opgesloten. Onder het wettelijk verplichte uurtje luchten komt zelfs het sobere regime niet uit.
Behalve de baas op de werkvloer is er niemand die met hen praat. De reclassering van De Geniepoort maakt zich zorgen dat sommige illegalen niet eens weten wat er met hen gebeurt. Met als gevolg een voortdurende paniek. Er is geen tijd ingeruimd voor het maatschappelijk werk om hen te informeren. De gevangenisdirectie zegt over die aanpak van de illegalen dat ze "toch geen tijd voor resocialisatie behoeven".
Apartheid
Ook krijgen illegalen minder sport. In tegenstelling tot de anderen bijvoorbeeld is er voor hen geen fitness maar alleen eenvoudige balsporten. Medisch gezien heerst er ook apartheid in de bajes. Met alle klachten worden illegalen verwezen naar Dr. Paracetamol. En ook de tandarts gaat niet verder dan pijnstillende middelen of een eenvoudige ingreep zoals het vullen van een gaatje onder het mom van "die illegaal blijft hier toch niet lang." Hetgeen pertinent onwaar is. Er zijn gevallen bekend van illegalen die ruim 9 maanden in de deportatiegevangenissen moesten wachten op uitzetting en uiteindelijk gewoon op straat gegooid werden met het bevel Nederland binnen 24 uur te verlaten.
Alles wat het gevangenisleven verder nog enigszins dragelijk kan maken is zoveel mogelijk weggesaneerd. Illegalen mogen niet naar de gevangeniswinkel. Ze kunnen uitsluitend vanuit hun cel via een Wehkampsysteem bestellingen doen. Ook bezoek wordt bemoeilijkt. Gasten worden ontvangen aan een speciaal voor de illegalen ontworpen tafel met een houten tussenschot. Niet dat illegalen veel bezoek krijgen. Familieleden en vrienden zijn vaak zelf ook illegaal en zijn veel te bang na het bezoek niet meer naar buiten te kunnen.
Dit "sobere en humane" systeem gaat zelfs sommige mensen bij Justitie te ver. De vereniging van Gevangenisdirecteuren formuleerde een reeks principiële en praktische bezwaren tegen het sober regime. De Centrale Raad voor de Strafrechttoepassing, een adviesorgaan van Justitie, noemde het regime onlangs zelfs strijdig met de wet. De klok zou in de gevangenissen weer teruggezet worden naar begin jaren 50. Het regime werd daarop officieel voor onbepaalde tijd opgeschort. Zo niet in Alphen. Onder de iets gewijzigde naam "soberder regime" bleef alles bij het oude.
Zelfmoord
De 144 illegalen zitten opgesloten in de 3 noordelijke vleugels A, B en C van de bajes met elk 48 gedetineerden. Vleugel C is daarbij in tweeën gesplitst om verzet vlak voor de uitzetting beter te kunnen beheersen. Diegenen die aan de beurt zijn voor deportatie, worden daar afgezonderd of zelfs in isoleercellen gegooid. Behalve opstanden dreigen ook zelfmoorden. Sommige illegalen verkiezen de dood boven de kans in hun land van herkomst in de martelkamer te belanden. De concrete uitvoering van het snoeiharde vreemdelingenbeleid is bepaald geen "schone industrie". Om de burgers buiten niet te verontrusten houdt Justitie deze rauwe werkelijkheid maar liever verborgen.
Over de status en het lot van de gevangenen is men daarom opzettelijk onduidelijk. Het heeft de voorkeur van Justitie de illegalen te presenteren als criminelen. Een woordvoerster loog in een plaatselijke Alphense krant bijvoorbeeld dat er in De Geniepoort "geen illegalen vast zitten die in afwachting zijn van hun uitwijzing. Wel zijn er vreemdelingen ingesloten die een strafbaar feit hebben gepleegd." Ze doelde daarmee waarschijnlijk op de illegalen die opgepakt zijn voor een klein vergrijp zoals zakkenrollen. Maar om hen criminelen te noemen is onzin. Het gaat vaak om mensen op de vlucht voor armoede en repressie en die met hun werk thuis hele families onderhouden. Om illegalen die tijdens razzia's opgepakt zijn en soms al jaren in ons land wonen, werken en premies afdragen. Om mensen wier gezinshereniging werd afgewezen.
Overlastgroep
Op een discussiedag in zijn bajes erkende directeur Van Manen dat de vreemdelingen opgesloten zijn "op basis van de vreemdelingenwet. Je kunt mensen niet twee maanden vasthouden voor zakkenrollen. Het gaat hier meestal om mensen uit het illegale circuit, arbeidsmigranten die geen asielverzoek hebben ingediend. Vaak hebben ze geen papieren en weten we niet of hun naam en nationaliteit kloppen. Ze worden hier maximaal 60 dagen opgesloten in afwachting van het onderzoek naar hun identiteit door de Immigratie en Naturalisatie Dienst (IND)." Waarbij vermeld moet worden dat de rechter steeds kan besluiten de termijn van 60 dagen met 4 weken te verlengen. Volgens Van Manen behoren zijn gedetineerden voornamelijk tot de "overlastgroep uit de grote steden." Oftewel, de illegale migranten die door de steeds verdergaande uitsluiting en discriminatie uit de samenleving gestoten worden en vaak weinig andere mogelijkheden zien dan de "kleine criminaliteit".
Volgens de directeur bevolken dus mensen uit het illegale circuit zijn Geniepoort, zeer zeker geen uitgeprocedeerde politieke vluchtelingen . In werkelijkheid zijn ze niet meer te scheiden: veel politieke vluchtelingen duiken tegenwoordig direct het illegale circuit in. Ze weten dat ze door het huidige afwijzingsbeleid voor vluchtelingen bijzonder weinig kans te maken op erkenning. En daarbij, zijn arbeidsmigranten dan geen politieke vluchtelingen? Wordt de armoede in hun landen van herkomst niet vooral georganiseerd door politieke keuzen binnen het IMF, de G-7 en andere eliteclubs? Die maïsgele kolos in het Alphense weiland is een monument voor de racistische wereldorde.