Lokaal Kabaal 20, december 1996

Auteur: Margreet Jenezon

"Voor ons illegalen is gevangenschap veel erger dan voor criminelen. Zij weten waar ze aan toe zijn. Ze zitten hun straf uit en ze zijn vrij. Wij weten niet hoe lang we nog moeten zitten. En áls we vrij komen, zijn we nog steeds vogelvrij. We kunnen elk moment opnieuw opgepakt worden en weer maanden vastgehouden", zegt M., gevangen in Penitentiaire Inrichting De Geniepoort in Alphen aan de Rijn. Volgens M. snapt meer dan de helft van de gevangen geïllegaliseerden niet waarom ze zitten. Hun enige misdaad' is dat ze in een ander land geboren zijn en daarom volgens de autoriteiten niet in Nederland mogen leven.

Bij de opening in 1992 van de eerste illegalengevangenis, het Grenshospitium, zei de toenmalige staatssecretaris van Justitie Aad Kosto nog dat het niet om een echte gevangenis ging. De mensen konden immers altijd vertrekken, maar dan wel met een enkele reis richting land van herkomst. Hoewel er toen aardig wat protest was, worden er inmiddels stilletjes aan in alweer 11 gevangenissen in Nederland geïllegaliseerden, uitgeprocedeerden en ongewenste' vreemdelingen opgesloten.

De twaalfde is gepland naast het verwijdercentrum (VC) Ter Apel. In het VC zelf zitten vluchtelingen nu niet echt opgesloten, maar ze moeten zich wel twee keer per dag melden en verder beschikbaar zijn voor verhoren. Met deze soms urenlange verhoren probeert Justitie nieuwe gegevens boven tafel te krijgen om de vluchtelingen te kunnen verwijderen, of hen zodanig te intimideren dat ze uit vrije wil' vertrekken.

Volgens Justitie worden er in de gevangenissen vooral "criminele illegalen" vastgehouden. Maar in werkelijkheid zitten de meesten alleen wegens "illegaal verblijf". Bij controle op de werkplek, aan de grenzen, in het openbaar vervoer, bij straatcontroles of invallen in huizen zijn ze opgepakt. Anderen komen direct van Schiphol, vanuit de aanmeldcentra (AC) of de opvang- en asielzoekerscentra (OC en AZC).

Gevaar openbare orde

Vreemdelingenbewaring is bedoeld voor mensen die hier niet (langer) mogen zijn. Ze zouden een "gevaar voor de openbare orde" zijn. Omdat ze geen verblijfs- en identiteitspapieren hebben. Omdat ze geen geld hebben om van te leven of de terugreis te betalen. Omdat ze zich "vermoedelijk" aan hun uitzetting willen "onttrekken". Omdat hun uitzetting "gelast" is.

Volgens universitair onderzoekster Shakila Azizzada worden (uitgeprocedeerde) asielzoekers in een OC of AZC steeds vaker wegens "wangedrag" of "crimineel gedrag" in bewaring gesteld. Officieel mogen geïllegaliseerden alleen vastgehouden worden als er enig zicht is op daadwerkelijke uitzetting binnen "een redelijke termijn". In de praktijk blijkt die uitzetting Justitie de nodige problemen op te leveren. Mensen kunnen niet zomaar op het vliegtuig gezet worden, maar worden eerst meegenomen naar de ambassade of het consulaat van het land van bestemming. Die moet de persoon als burger erkennen, zijn of haar identiteit vaststellen en een eenmalig reisdocument afgeven. Van ongeveer de helft van de mensen kan de identiteit niet achterhaald of bewezen worden en worden er geen reispapieren afgegeven. Soms is de persoon niet eens afkomstig uit het land van de betrokken ambassade. En er zijn landen die gevluchte burgers niet terug willen hebben, bijvoorbeeld niet als het dienstweigeraars zijn, zoals M. in Alphen.

Gedumpt

Deze "onuitzetbaren" kunnen niet eeuwig worden vastgehouden. Justitie dumpt hen vaak op straat: op een station, bij een bushalte, het drielandenpunt, de grens met België of Duitsland, bij het AZC of de gevangenispoort. Ze moeten maar zien hoe ze het verder redden. Elk moment kunnen ze opnieuw opgepakt en vastgehouden worden. En dan worden ze weer vrijgelaten en weer opgepakt en weer vrijgelaten en weer opgepakt.

Als iemand vastgezet wordt, kan de advocaat "opheffing van bewaring" eisen omdat er geen zicht op uitzetting is. Vaak wijst de rechter deze eis af nadat Justitie nauwelijks onderbouwd beweert dat de persoon in kwestie binnenkort wel uitzetbaar zal zijn. Bij M. bijvoorbeeld werd tot 4 maal toe geprobeerd om bij een ambassade papieren te regelen. Nog steeds houden de autoriteiten vol dat er binnenkort zicht op uitzetting is. Tot nu toe heeft M. al 18 maanden vastgezeten. Hij is in een hele reeks politiebureaus vastgehouden en heeft in 3 verschillende gevangenissen "in vreemdelingenbewaring" gezeten, meerdere keren onderbroken door gewone' bewaring als straf voor enkele kleine diefstallen. Geïllegaliseerden als M. moeten, afgezien van de steun van vrienden en familie, door zwart' werk of criminaliteit' in hun levensonderhoud voorzien. Zo heeft M. in de winter bij V&D (winst in 1995: 385 miljoen) eens een broek en een jas ter waarde van ongeveer 400 gulden gestolen. Daarvoor zat hij korte tijd vast, maar verdween aansluitend weer "in vreemdelingenbewaring", in "afwachting van uitzetting".

In haar onderzoek naar detentie in de Willem II-gevangenis in Tilburg noemt Azizzada talloze voorbeelden van mensen zoals M., die na maandenlange detentie weer op straat gezet worden. Officieel mogen geïllegaliseerden maximaal 6 maanden vastgehouden worden. In de gevangenissen van Alphen en Zoetermeer vanwege het strengere regime 2 maanden. In VC Ter Apel wil Justitie vluchtelingen binnen 3 maanden lozen, maar het komt regelmatig voor dat ze er langer blijven. Zelfs als het land van (vermeende) herkomst hen niet wil hebben, zegt Justitie soms dat de vluchtelingen niet meewerken aan uitzetting of het identiteitsonderzoek. Overigens ligt het voor de hand dat vluchtelingen niet willen meewerken aan hun eigen uitzetting.

Lastige vent

Als geïllegaliseerden protesteren tegen hun opsluiting of behandeling in de gevangenis, worden ze al snel gestraft. E. kan erover meepraten. Hij zat 3 maanden vast, waarvan de meeste tijd in Nieuwersluis. Hij heeft een hele waslijst van kritiek op het gevangenisregime. De gevangenen worden onmenselijk behandeld, klachten worden genegeerd, bewakers vertonen racistisch gedrag en gebruiken regelmatig geweld tegen gedetineerde vluchtelingen, waaronder veel psychisch geweld. Er is vaak alleen koud water. De militaire kleding die de vluchtelingen in Nieuwersluis moeten dragen, zit niet lekker en doet sommigen te veel denken aan het verleden. Ze worden niet geïnformeerd over een rechtszitting of uitzetting. En er is geen hulp van bijvoorbeeld tolken bij belangrijke post, zoals een rechterlijke uitspraak.

Op deze kritiek werd door de directie niet gereageerd. Daarom gingen 24 mensen in werkstaking. Een aantal van hen werd gestraft. Zij dienden een bezwaarschrift in bij de Commissie van Toezicht van de gevangenis. Die verklaarde de klacht gedeeltelijk gegrond, waarna de straf werd geannuleerd. Achttien vluchtelingen voerden later opnieuw actie, omdat het beleid nog steeds veel te wensen overliet. Vier van hen werden voor straf "afgezonderd". Ze werden overgebracht naar de gevangenis in Veenhuizen en geïsoleerd. Ze mochten geen contact hebben met elkaar. Twee van de 4 werden daarna overgeplaatst naar de Willem II in Tilburg. Van de andere 2 is niets meer vernomen. E. werd in Tilburg op de afdeling voor psychisch gestoorden gezet. "Ik weet niet waarom. Ik denk dat ze me een lastige vent vonden. Met de helft van de mensen daar is niks aan de hand. Ze zitten er omdat men zo beter toezicht op hen kan houden. Ze worden behandeld als psychisch gestoorden. Als je al niet gek bent, dan word je het daar wel."

Volgens Azizzada grijpt de Tilburgse gevangenisdirectie "met het grootste gemak naar het wapen van afzondering en isolatie, zonder zich iets aan te trekken van psychische condities van de gestrafte". In de isoleercel mogen ze maar een keer per week douchen. Ze worden van alle activiteiten uitgesloten, mogen of moeten een kwartier luchten per dag, en mogen niet met anderen praten. Ze krijgen geen boeken of pen en papier, en mogen niet roken. Azizzada: "De maatregel wordt bijna zonder uitzondering opgelegd aan mensen die weigeren zich zomaar neer te leggen bij hun detentie. De mondigheid die zij daarbij tonen is al snel aanleiding voor afzondering. Ook is duidelijk dat in tijden van oplopende spanning snel wordt gegrepen naar dit middel".

Te veel telefoneren

In Azizzada's onderzoeksverslag komen verschillende (ex-)gedetineerden aan het woord. O. uit Sudan werd wegens "te veel" telefoneren naar de isoleercel gebracht. O.: "De meeste bewakers behandelen de gedetineerden heel slecht. Ze kunnen alles met je doen. Als hen iets, wat dan ook, niet bevalt, kunnen ze over je rapporteren dat je een overtreding hebt begaan". Drie rapporten betekent 2 weken isoleercel. "We mogen zelfs s avonds niet bij het raam gaan staan. Al mochten we dat, we kunnen toch niets zien, want de ramen zijn beplakt."

M. uit Ethiopië vertelt dat je al straf kan krijgen als je twee minuten te laat komt op je werk. Of als je iets langer onder de douche blijft of te vaak de bewaker roept. Zit je in de isoleercel, dan mag je maar een keer per week douchen. "Elke ochtend halen ze de matras en het beddengoed uit je cel en s avonds laat krijg je het weer terug. Zo kan je niet even liggen of slapen. Een week lang kregen we geen koffie omdat de bewaker op een van de jongens boos was. Dat gebeurt heel vaak als de bewakers vinden dat bijvoorbeeld de cel niet schoon genoeg is. Als onze bekers niet goed genoeg zijn gewassen, dan krijgen we als straf geen warm eten. Een jongen had eens gezegd dat ze racisten zijn, de directeur kwam en hij werd twee weken afgezonderd. Een jongen uit Algerije zat van de 5 maanden meer dan 2 maanden in de isoleercel. Hij is een hele rustige jongen. Een keer is hij naar de isoleercel gebracht omdat hij tijdens het sporten te hard met de bal aan het spelen was", aldus M. Een ander kreeg een week "isoleer" omdat hij een bewaakster "schatje" noemde. Iemand kreeg dezelfde straf omdat hij weigerde voedsel te eten dat hij niet lekker vond.

Volgens Azizzada variëren de strafvormen in Tilburg van ontzegging van koffie en thee tot uitsluiting van activiteiten, weigering van toegang voor bepaalde bezoekers, afzondering en isoleercel. Dat laatste gebeurt als straf, maar ook als de uitzettingsdatum bekend is, of bij hongerstaking.

Hongerstaking

De Iraniër Amir Mazloom Borham ging op 20 mei 1996 in hongerstaking. Half juli raakte hij in coma en werd hij vanuit de gevangenis in Zoetermeer naar het ziekenhuis voor gedetineerden in Scheveningen gebracht. Daarna ging hij naar de Willem II. Daar werd hij op 31 juli in een isoleercel geplaatst. Hij kreeg geen papier, pen of boeken, mocht niet roken, geen tv kijken, radio luisteren en niets bestellen. De waterkraan werd soms afgesloten om "medische redenen". Op 30 augustus moest hij weer naar het ziekenhuis. Daarna weer naar de "isoleer" in de Willem II. Borham blijft zijn hongerstaking doorzetten uit protest tegen zijn dreigende uitzetting naar het "niet onveilig" verklaarde Iran.

Volgens zijn advocaat Van Zundert is het isoleren van gedetineerden wettelijk "een strafmaatregel, geen middel om een hongerstaking te breken. Dat doet iemand uit overtuiging." Directeur Föllings zegt dat Borham in de "observatiecel" gezet is, omdat hongerstakers goed in de gaten gehouden moeten worden. Als ze 2 keer gegeten hebben, mogen ze er van hem uit.

Bezoekgroepen

Gevangen vluchtelingen mogen een uur per week bezoek krijgen. Vaak gaat er van dat uur nog tijd af door de langdurige "incheck" van bezoekers en doordat mensen te laat uit hun cellen gehaald worden. Het bezoek mag alleen door de vluchteling zelf aangevraagd worden, en dus niet van buitenaf, behalve in Nieuwersluis. De gedetineerde en de bezoeker mogen geen contact hebben met andere bezoekers. De directeur mag bezoekers weigeren of onder voorwaarden toestaan. Als niet precies aan alle regeltjes voldaan is, kan het bezoek mislopen, bijvoorbeeld als een naam verkeerd is gespeld. Bezoekers moeten naam en geboortedatum doorgeven en zich legitimeren. Er mag geen pen en papier mee naar binnen. Vaak wordt aan bezoekers pas heel kort van tevoren doorgegeven wanneer ze mogen komen. Soms wordt op het laatste moment afgebeld.

Her en der in het land proberen "bezoekgroepen" zoveel mogelijk bij opgesloten vluchtelingen op bezoek te gaan om hen moreel en praktisch te ondersteunen. Actieve groepen zijn het Frysk Anty Fassisme Komitee, Werkgroep Vluchtelingen Vrij, De Fabel van de illegaal, De Vuurdoop en het Autonoom Centrum. Zij verzamelen en publiceren informatie over misstanden die ze proberen aan te vechten. Makkelijk is dat niet: door de gevangenisdirecties worden ze vaak tegengewerkt en zelfs geweerd. Bezoeken op individuele titel mogen niet verboden worden. Wel is het verboden om binnen visitekaartjes, telefoonnummers of folders te verspreiden.

Collectieve straf

Het Amsterdamse Autonoom Centrum (AC) kan meepraten over tegenwerking door de directie. Gedetineerden in het Grenshospitium die bezoek aanvragen van het AC worden soms geïntimideerd. Hen wordt wijsgemaakt dat het AC een slechte organisatie is, een gevaarlijk groepje, dat het bezoek slecht is voor hun zaak en nergens voor nodig. Vaak vragen gedetineerden tevergeefs bezoek aan of moeten ze onnodige gegevens overleggen, zoals de leeftijd, het paspoortnummer of hun relatie met de bezoekers van het AC. Soms zeggen bewakers tegen de vluchtelingen: het AC komt niet meer. Ook wordt als collectieve straf aan iedereen bezoek geweigerd. De vluchtelingen worden uitgehoord over het AC: wat is dat voor organisatie?

Leden van een bezoekgroep moeten vaak extreem lang wachten. Soms zegt de bewaking dat de vluchteling voor het bezoek uit zijn cel wordt opgehaald, maar dan is dat niet gebeurd. Wijzigingen van de bezoektijden worden niet doorgegeven, of het bezoek gaat opeens zonder duidelijke reden niet door. Soms wordt gezegd dat iemand is uitgezet, en blijkt dat later niet zo te zijn. De bezoekers worden grof behandeld en mogen binnen niet praten met VluchtelingenWerk of advocaten. Ook komt het voor dat het hen voor onbepaalde tijd wordt verboden op bezoek te gaan omdat dit onrust zou veroorzaken.

Drugsverspreiders

In het verwijdercentrum Ter Apel is ook een bezoekgroep actief. Na enkele maanden is het deze groep nu ook verboden nog op bezoek te komen. Onder andere omdat een groepslid een open brief heeft geschreven naar aanleiding van de beschuldiging van een woordvoerder van de Immigratie en Naturalisatie Dienst dat uitgezette vluchtelingen opruiers en drugsverspreiders zijn. In de open brief werd gesteld dat het beleid onmenselijk is en op alle vlakken bestreden dient te worden. De directeur beschouwt dit als "een bedreiging voor zijn personeel en de terreinen". De bezoekgroep onderneemt juridische stappen tegen het verbod.

Vluchtelingen kunnen klachten indienen bij de Commissie van Toezicht van de gevangenis. Uit Azizzada's onderzoek blijkt dat ze nauwelijks van dit recht gebruik maken. Vaak zijn ze niet op de hoogte van de mogelijkheid en manier van klagen. Velen hebben geen vertrouwen in de Commissie. Overigens, tegen de tijd de Commissie een uitspraak doet, is de straf vaak al ondergaan, de vluchteling al op straat gedumpt of het land uitgezet. De meeste klachten gaan erover dat de vluchtelingen zich als criminelen behandeld voelen. Voorzitter Van Kalmthout van de Commissie van Toezicht in Tilburg: "Dat doet zeer en is ook helemaal niet nodig. Als Justitie inrichtingen en regelingen maar gebruikt waarvoor ze bedoeld zijn."

Grote flop

En waar zijn die 11, bijna 12 gevangenissen en dat ene verwijdercentrum voor bedoeld? Alleen maar om te deporteren. Miljoenen guldens zijn gespendeerd aan deze gebouwen van uitzichtloosheid. Zo kostte het geschikt maken van de Willem II-kazerne voor vluchtelingendetentie 38 miljoen gulden.

En lukt dat nou, dat deporteren? Uit een onderzoek van de reclassering Alkmaar over de voormalige vluchtelingengevangenis Schutterswei bleek dat in het jaar na oktober 1991 maar 13 % van de illegalen kon worden uitgezet. E., die in Nieuwersluis, Veenhuizen en Tilburg zat, schat dat meer dan de helft niet uitzetbaar is. Volgens Azizzada blijkt dat ongeveer 45% van de inbewaringstellingen niet tot uitzetting leidt. Volgens recente cijfers van Ter Apel wordt nog geen 10% uitgezet. In de eerste 4 maanden van dit verwijdercentrum kwamen slechts 112 van de 208 vluchtelingen die zich er moesten melden aan. Achtendertig vertrokken er vervolgens met onbekende bestemming. Vier gingen naar een gevangenis, 6 naar een AZC en slechts 18 vluchtelingen werden daadwerkelijk uitgezet.

Het met veel poeha gepromote verwijdercentrum Ter Apel blijkt evenals de langdurige, nutteloze en dure detentie één grote flop. Geïllegaliseerde vluchtelingen zijn vogelvrij verklaard. Maar ze zullen altijd op zoek gaan naar een menswaardig bestaan.

Terug