Lokaal Kabaal 24, juli 1997
Auteur: Harry Westerink en Eric Krebbers
Beheersinstrument en "vrijplaats"
In het Huis van Bewaring De Geniepoort in Alphen aan den Rijn zitten 144 illegaal verklaarde mensen opgesloten. Hun "misdaad": geen geldige verblijfspapieren hebben. Ze worden echter behandeld als zware criminelen. En dat geeft problemen. Ze raken psychisch in de knoop en komen soms in verzet. We spraken daarover met twee beroepskrachten van De Geniepoort. Beiden zijn gespecialiseerd in geestelijke problemen. De psycholoog als onderdeel van het repressie-apparaat, de dominee als voorpost van de bezorgde buitenwereld.
Beide gesprekken vonden plaats in De Geniepoort op 6 mei 1997. Psycholoog Ronald Visser zegt het een "nogal macabere dag" te vinden. Het is namelijk precies een jaar geleden dat de eerste illegalen in De Geniepoort werden opgesloten. Maar hij is "wel wat gewend". Vroeger werkte hij met "randgroepjongeren" in de Haagse Schilderswijk. Zijn werk in De Geniepoort bestaat uit "de coördinatie van de psychisch-medische zorg". Veel zorg is er echter niet in De Geniepoort. En "omdat ze toch het land uit moeten", zijn er bijvoorbeeld geen reclasseringsambtenaren die hen voorbereiden op terugkeer in de samenleving.
Kapot maken
De meeste illegalen verzetten zich tegen hun uitzetting. Vaak geeft men daarom een valse naam op of een ander land van herkomst door aan Justitie. Veel illegalen ervaren de langdurige opsluiting als een poging van Justitie om hun verzet te breken en hen te dwingen mee te werken aan hun eigen uitzetting. Ze staan aan een enorme druk bloot om meer informatie te geven en hebben het gevoel moedwillig geestelijk kapot gemaakt te worden. In Alphen zitten de illegalen voor en na hun gevangenisarbeid niet voor niets vrijwel steeds in eenzame opsluiting. Ook het gebrek aan goede voorzieningen en de voortdurende onzekerheid over de toekomst worden welbewust door het systeem ingezet. Vanaf 1 januari is de maximumtermijn voor illegalendetentie in De Geniepoort onbeperkt geworden. De illegalen vragen zich dan ook voortdurend af hoe lang de detentie nog duurt en wat er daarna met hen zal gebeuren.
De gevangenispsycholoog speelt een belangrijke rol in dit systeem. Hij moet ervoor zorgen dat de druk op de gedetineerden niet tot onbeheersbaar gedrag leidt. Dat is immers niet effectief. Volgens Visser is men in De Geniepoort vooral "goed in het oplossen van beheersproblemen". Zijn eigen taak is "de draagkracht inschatten van een gevangene. Kan iemand het nog aan of draait hij door?" Tot zijn takenpakket behoort ook "het opsporen van su cidaal gedrag". Hij stelt af en toe vragen als "is het leven voor jou nog de moeite waard?" Er vinden volgens Visser in De Geniepoort geen zelfmoorden plaats. Wel doet af en toe iemand een zelfmoordpoging, maar dat is volgens Visser eerder "een laatste schreeuw om hulp, geen doodswens. Als je hier echt dood zou willen, dan ben je zo dood. Er zijn genoeg scherpe voorwerpen." Visser spreekt dan "met hen af dat ze proberen om de tijd in De Geniepoort zo goed mogelijk door te komen".
Voor lastige klanten zijn er altijd nog de 8 isoleercellen. Volgens Visser wordt daar weinig gebruik van gemaakt. "We doen ook niet aan platspuiten. En tot nu toe hebben we nog nooit iemand op bed hoeven vast te binden. Er is meer mogelijk met medicatie." Illegalen die volledig kapot zijn, worden overgeplaatst naar de Willem 2-gevangenis in Tilburg. "Daar heeft men een zorgafdeling die is uitgerust voor de zwaardere gevallen."
"Vrijplaats"
Visser heeft gemerkt dat religie voor veel gevangenen een laatste houvast vormt. Hij noemt de geestelijke zorg "een soort vrijplaats in de gevangenis". Dominee Theo Middelkoop is een van de 4 mensen voor de geestelijke zorg in De Geniepoort. Hij is in dienst van Justitie, maar de Alphense Gereformeerde Kerk is zijn "zendende instantie. Dat is in verband met de scheiding tussen kerk en staat", vertelt hij, "en het garandeert mijn onafhankelijkheid." Tijdens zijn gesprekken met de gedetineerden stopt hij vaak een gezellig pijpje. Middelkoop heeft er al heel wat van die gesprekken op zitten. Hij werkte eerder in de Bijlmerbajes en het Grenshospitium. Juist omdat er verder zo weinig zorg in De Geniepoort is, komen veel gevangenen bij hem met hun verhalen, hun onzekerheid, woede en frustraties. Middelkoop: "Ik heb ambtsgeheim. Bij mij kunnen de mensen even letterlijk zichzelf zijn, over hun echte leven praten, over hun familie, hun land. Ze gaan er soms aan kapot om maandenlang een andere identiteit te moeten aannemen. Het komt ook voor dat ze mij iets vertellen dat hun advocaat niet weet, maar dat van groot belang kan zijn voor hun zaak. Ik neem dan wel contact op met de advocaat. Maar in principe ben ik er voornamelijk voor religieuze en zingevingsvragen en een stuk persoonlijke zorg."
Middelkoop praat met de illegalen nu nog op hun cel. "Dat geeft meer privacy en dan durven ze openlijker te praten." Maar de directie wil daar vanaf. "Misschien moeten we straks meer en meer naar de bezoekruimte." Middelkoop zou iedere illegaal die daarom vraagt het liefst minstens 1 keer per week bezoeken. "Maar de directie maakt het ons met haar gecompliceerde bezoekschema's zo moeilijk dat dat nooit lukt. Als ze in een crisissituatie zijn of in de isoleercel zitten, mag ik wel 2 a 3 keer per week. Het grondrecht op godsdienst blijft ook dan gelukkig onverminderd van kracht", aldus Middelkoop.
Onmenselijk?
"Het systeem zou je misschien onmenselijk kunnen noemen", zegt Middelkoop, "maar de individuele behandeling van de gedetineerden door de bewakers is dat zeker niet." Hij maakt zich wel eens zorgen over het personeel. "Sommigen hebben bijvoorbeeld zelf kinderen in de leeftijd van de meeste illegalen die hier zitten. Ze zijn zo begaan met het lot van de illegalen dat ze mij soms vragen iemand te bezoeken. Maar ik zie ook de verharding onder de bewakers groeien. Hun machteloosheid wordt tot onverschilligheid."
Uit het verhaal van Visser blijkt dat de activiteiten van de bewakers soms verder gaan dan strikt voorgeschreven is. Soms verklikken ze namen van illegalen. Bijvoorbeeld in het geval dat mensen voor de tweede keer in De Geniepoort worden opgesloten, maar dit keer onder een andere naam. De meerderheid van de illegalen wordt overigens na enkele maanden opsluiting weer op straat gegooid. Visser denkt dat "een behoorlijk grote groep illegalen" die in De Geniepoort zit opgesloten, al langere tijd door Europa zwerft. "Ze hebben overal vastgezeten en een hoop negatieve ervaringen opgedaan. Voor hen is het een manier van leven geworden om de gevangenis in en uit te gaan. Ze zijn ontworteld en haast gewend om opgejaagd te worden. Ze pakken wat ze pakken kunnen."
Buitenwereld
Middelkoop bemoeit zich niet met politiek. Hij wil wel zeggen dat hij het regiem te streng vindt. "Maar ik kan niet met harde kritiek naar buiten komen. Dat wordt uitgelegd als disloyaliteit. Ik moet het vertrouwen houden, anders kan ik hier niet meer werken." Hij vindt het wel goed dat actiegroepen en kerken buiten veel ophef maken. "In mijn functie van Justitiepredikant draag ik als Dienaar aan en met de kerken verbonden iets mee van de zorg die mensen buiten hebben over de illegalen. Ik heb ook een signaalfunctie en ben een vooruitgeschoven post van de samenleving. Als ik hier geen dominee was, stond ik wellicht ook buiten ophef te maken." Middelkoop probeert al een jaar vrijwilligers van de kerken binnen te krijgen om de legale en illegale gevangenen te bezoeken en om te helpen bij de kerkdiensten. De directie werkt echter niet erg mee.
"Illegalen hebben geen paspoort, zo zit dat!" In tegenstelling tot Middelkoop heeft Visser geen moeite met het vreemdelingenbeleid: "Dat beleid regelt de onvrede van het volk. Als we illegalen niet opsluiten, dan lopen ze het gevaar dat ze buiten door Nederlanders in elkaar geslagen worden." Visser zegt hiermee in feite racistische pogroms te willen voorkomen door de slachtoffers achter tralies te stoppen. Als vanzelfsprekend kiest Visser de zijde van zijn "volk", ook al maakt dat zich schuldig aan extreem-rechts geweld. "Het vreemdelingenrecht is als een manier om het verkeer te regelen, het grensverkeer", zo zegt de beheersingsdeskundige ijskoud. "Net als bij auto's." Maar waarom worden dan toch alleen buitenlandse auto's er uitgepikt en bekeurd?