De Fabel van de illegaal 40/41, zomer 2000
Auteur: Ellen de Waard
Onlangs werden Roma die asiel zochten in Nederland op Schiphol "opgevangen". Er zou geen plek meer zijn in de asielcentra. De geschiedenis leert dat Roma, zoals veel zigeuners zichzelf noemen, nauwelijks een kans maken op de vluchtelingenstatus, terwijl onomstotelijk vaststaat dat zij overal in Europa gediscrimineerd en uitgekotst worden. Al eeuwenlang.
In januari en februari vroegen bijna 500 Roma asiel aan, evenveel als in heel 1999. Bij gebrek aan opvangruimte en tolken werden ze op een afgezet stuk pier op Schiphol ondergebracht. Van de Roma uit Slowakije is een aantal tot de asielprocedure toegelaten. De rest is uit zichzelf weggegaan, of teruggestuurd omdat ze bijvoorbeeld eerder in Finland of België asiel hadden aangevraagd. In maart werd de speciale "opvang" weer gesloten.
Volgens een medewerkster van Vluchtelingenwerk op Schiphol is de IND niet geneigd Roma toe te laten. "Ze worden als leden van een sociale groep bedreigd. Het is voor hen haast onmogelijk om aan te tonen dat zij ook persoonlijk worden vervolgd." Van collectieve uitzettingen van Roma is haar niets bekend. En precieze cijfers over aantallen Roma die in Nederland asiel aanvragen of worden toegelaten, zijn volgens Vluchtelingenwerk niet voorhanden. Aanvragen worden namelijk geregistreerd op basis van herkomstland en niet op het behoren tot een sociale groep.
Slowakije
Veel van de 500 Roma waren afkomstig uit Kosice, een troosteloos Roma-getto in Slowakije. Het Europese centrum voor de rechten van Roma (ERRC) meldt dat er in Slowakije regelmatig geweld tegen Roma plaats vindt. De meerderheid van de bevolking stemt daar stilzwijgend mee in en zelfs de politie doet soms mee. De daders worden dan ook zelden vervolgd. Bovendien laten Slowaakse politici zich vaak negatief uit over Roma. De Raad van Europa heeft Slowakije op de vingers getikt vanwege de structurele achterstelling van Roma. De Slowaakse regering heeft daarop een speciale inspecteur voor Roma-zaken aangesteld, maar deze heeft cynisch genoeg geen budget.
De regering wentelde vorig jaar juli de gevolgen van de beroerde Slowaakse economie af op de langdurig werklozen door hun uitkeringen te verlagen. Dat zou volgens een IND-woordvoerster de directe aanleiding zijn geweest voor het vluchten van de Roma. Justitie betitelt de Roma daarom als "economische vluchtelingen" die weliswaar worden gediscrimineerd, maar niet in aanmerking komen voor asiel. "Er wordt onderscheid gemaakt tussen discriminatie en vervolging. De Slowaakse overheid bestrijdt de discriminatie. Er is dus geen sprake van vervolging", meent de IND. 1 Het ambtsbericht over Roma in Slowakije, dat het ministerie van Buitenlandse Zaken in maart uitbracht, stelt dat het overheidsbeleid tegen racistisch geweld licht is verbeterd. "Hoewel niet op voorhand een status moet worden verleend aan Slowaakse Roma, kan het voorkomen dat Roma-asielzoekers bescherming behoeven", aldus het ministerie.
Slowakije is overigens geen uitzondering in Europa. Zo heeft de Europese Commissie tegen Racisme en Intolerantie (ECRI) ook forse kritiek op landen als Tsjechië, Hongarije en Bulgarije. En ook in Roemenië worden Roma ontzettend slecht behandeld. Desondanks maken Roma in Fort Europa nauwelijks een kans op asiel.
Sadistische onderzoeken
Over de oorsprong van de Roma doen diverse verhalen de ronde. Roma zelf, en veel onderzoekers met hen, menen dat de Roma in de elfde eeuw uit India naar Europa zijn gekomen. Volgens de Leidse wetenschapper Wim Willems is het een mythe dat Roma een etnische eenheid vormen. De diverse groepen zijn niet historisch aan elkaar verwant. Dat Roma toch benadrukken dat ze een eenheid vormen, heeft te maken met het claimen van rechten. Toen de door de nazi's hevig vervolgde Roma na de Tweede Wereldoorlog ook aanspraak wilden maken op de Wiedergutmachungsgelden, kregen ze van ambtenaren te horen dat ze als "asocialen" waren vervolgd, en niet als "ras". Om toch een kans te maken is men de gemeenschappelijke vervolgingsgeschiedenis gaan benadrukken.
Net als de joden worden Roma al eeuwenlang in Europa vervolgd. Ze worden gediscrimineerd, gedisciplineerd en uitgesloten. In sommige tijden waren ze vogelvrij en mochten ze zonder meer gedood worden. Ook werden ze wel beschuldigd van hekserij of van spionage voor de Turken. Ze werden vaak tot "asociaal" en "crimineel" bestempeld. Ze werden keer op keer verdreven en dat heeft hun zwerfgedrag mede bepaald. Er zijn echter ook veel groepen Roma die al generaties lang, soms meer dan een eeuw, op een vaste plek leven.
Met de vorming van de natiestaten rond het einde van de achttiende eeuw werden Roma gedwongen zich permanent te vestigen. Deden ze dat niet, dan werden ze de nieuwe staten uitgegooid omdat ze niet tot de "eigen" bevolking zouden behoren. Ze raakten zo stateloos en konden geen aanspraak maken op burgerrechten. Er zijn nu ongeveer 15 miljoen Roma, waarvan er 12 miljoen in Europa wonen. Verreweg de meesten wonen in de Balkanlanden, centraal Europa en de voormalige Sovjet-Unie.
In de jaren 20 en 30 van de twintigste eeuw werden Roma in Duitsland onderworpen aan "antropologische" onderzoeken om hun vermeende "anders" en "asociaal" zijn in kaart te brengen en hun disciplinering verder door te drijven. Dat zette zich voort in de Tweede Wereldoorlog toen de nazi's Roma, net als de joden, onderwierp aan sadistische "medische" onderzoeken. Vaak tot de dood erop volgde. In de vernietigingskampen werden 1.500.000 Roma omgebracht. De joden zijn min of meer uit Europa verdreven en hebben een eigen staat. De Roma leven echter grotendeels nog steeds in een diaspora.
Zware industrie
Nog steeds is de sociale en economische positie van Roma in heel Europa beroerd. De Hoge Commissaris voor Nationale Minderheden Max van der Stoel rapporteerde in september 1999 dat Roma in het voormalige Oostblok dagelijks worden achtergesteld bij huisvesting, onderwijs en in het verdere openbare leven. Ook zou daar nauwelijks anti-discriminatiewetgeving bestaan.
In het voormalige Tsjecho-Slowakije werkten veel Roma in de zware industrie. Ze waren daar ingezet ter vervanging van de Sudeten-Duitsers die na afloop van de Tweede Wereldoorlog waren verdreven. De plan-economieën van de voormalige Oostblok-landen waren grotendeels gebaseerd op zware industrie. Na de val van de muur schakelde men in een rap tempo over naar een op consumptiegoederen gerichte economie. Enorme bezuinigingen werden afgekondigd om voor EU-geld in aanmerking te komen. De werkloosheid nam schrikbarende vormen aan. Dat trof vooral de Roma extra hard. Doorgaans laag opgeleid konden zij in de nieuwe economie nauwelijks werk vinden.
Roma werden ook het slachtoffer van het na de val van de muur opnieuw de kop opstekende nationalisme en racistisch geweld. Veel inwoners van de voormalige Oostblok-landen gingen op zoek naar een nieuwe identiteit. Die werd grotendeels gecreëerd door het aanbrengen van "etnische" scheidslijnen, wat veelal leidde tot uitsluiting van Roma. Dat gebeurde bij de boedelscheiding tussen Tsjechië en Slowakije, en bijvoorbeeld ook in ex-Joegoslavië. In alle gevallen maakten Roma deel uit van de grote vluchtelingenstromen naar West-Europa die op gang kwamen ten gevolge van deze conflicten. De afgelopen jaren zijn veel van deze vluchtelingen weer teruggestuurd. Ook de recente oorlog in Kosovo genereerde weer nieuwe vluchtelingen, waaronder opnieuw veel Roma. De nieuw gevormde staten willen geen ruimte bieden aan groepen met een andere "etniciteit". Ook al woonden ze er al van oudsher, zoals de Roma.
Criminalisering
In Engeland is de komst van groepen Roma voor de tabloids het startschot geweest voor een hetze tegen vluchtelingen. De conservatieven en Labour volgden al snel. De regering besloot boetes op te leggen aan veerbootmaatschappijen, automobilisten en vrachtwagenchauffeurs die vluchtelingen het Kanaal over vervoeren. Met name Roma wagen de oversteek per boot.
Mikpunt voor de tabloids vormen vooral bedelende Roma. Justitie treedt daar nu keihard tegen op. Oude vooroordelen worden uit de kast gehaald om Roma te criminaliseren. Roma-mannen zouden hun vrouwen erop uitsturen om te bedelen, en het geld zou worden overgemaakt naar welvarende familieleden in de herkomstlanden. De baby's in de armen van de Roma-vrouwen zouden gedrogeerd zijn om rustig te blijven. Een rechter gaf onlangs een boete aan een Roma-vrouw die verdacht werd van bedelen en winkeldiefstal. "Het Britse volk is het beu om bedelaars als jou op straten en in treinen te zien. Dus gedraag jezelf voortaan en vertel al je vriendinnen dat ze naar de gevangenis gaan als ze voor mij moeten verschijnen", beet hij haar toe. 2 Dit alles leidde gelukkig tot protest van anti-racisten, liefdadigheidsinstellingen, kerken en vakbonden.
Ook in andere EU-landen zijn Roma niet welkom. De Belgische regering doet niet onder voor de Britse, en zegt te willen "voorkomen dat staatsgeld in de zakken van smokkelaars verdwijnt of naar familie in het thuisland wordt gestuurd".3 De haat tegen Roma is zo groot dat reeds lang afgeschafte visumverplichtingen binnen Europa opnieuw zijn ingevoerd. Finland was de eerste die opnieuw een visumplicht invoerde voor mensen uit Slowakije, nadat een groep Roma zich daar als vluchteling had gemeld. België en Engeland hebben dit voorbeeld gevolgd.
Metershoge muur
Het is vrijwel onmogelijk om als Europees burger een vluchtelingenstatus in een van de EU-landen te krijgen. Veel voormalige Oostblok-landen hebben er veel belang bij dat zij geen vluchtelingen produceren. Ze staan te trappelen om tot de EU toe te treden en willen daarom een goede indruk maken. De Tsjechische regering werd bijvoorbeeld in verlegenheid gebracht toen Roma asiel aanvroegen in EU-landen. Men heeft daarom besloten zelf visa verplicht te stellen voor ontevreden burgers die het land willen verlaten. In de praktijk gaat het meestal om Roma. De regering dreigt bovendien paspoorten van Roma die elders asiel aanvragen, voor 5 jaar in te trekken.
De EU heeft Tsjechië meerdere keren gewezen op de achterstelling van Roma. Vorig jaar werd bekend dat het gemeentebestuur van een Tsjechisch dorpje besloten had een metershoge muur te plaatsen tussen een Roma-woonwijk en die van andere Tsjechen. De "blanken" hadden last van de "zwarten". Roma uit allerlei landen tekenden protest aan. Onder druk van de EU liet de Tsjechische regering de muur weer afbreken. Om te voldoen aan de EU-vereisten rond het minderhedenbeleid moet Tsjechië maatregelen treffen ter bevordering van de Roma-taal en -cultuur en de anti-discriminatiewetgeving aanscherpen.
Afschuiven en dumpen
Ondanks de forse kritiek op de herkomstlanden van Roma blijft de EU asielaanvragen van Roma weigeren en hen naar diezelfde landen terugsturen. In België zijn in september 1999 enkele tientallen Slowaakse Roma collectief per vliegtuig gedeporteerd, nadat ze met valse voorwendselen naar politiebureaus waren gelokt. Er zijn nu voorbereidingen gaande om Albanese Roma collectief uit te wijzen. Velen van hen wonen al jaren in België. De Roma hebben daar onlangs tegen gedemonstreerd.
Uit Engeland en Duitsland zijn vergelijkbare praktijken bekend. Vooral in Duitsland, waar veel Roma-vluchtelingen wonen, vinden al lange tijd collectieve uitzettingen plaats. Zo werden al in 1991 massaal Roma gedeporteerd in het kader van "vrijwillige terugkeerprojecten". Berucht zijn de met Duits geld gefinancierde woonprojecten in Macedonië. De Duitse overheid wist overeenstemming te bereiken met de Macedonische autoriteiten om daar een aantal dorpjes uit de grond te stampen, speciaal voor Roma. Macedonië is het armste deel van voormalig Joegoslavië. De uitgezette Roma kwamen daar niet vandaan, maar geen enkele andere staat wilde ze hebben. Van de woonprojecten is niet veel terecht gekomen: de huizen vertoonden al na een jaar scheuren, de daken lekten, en er is asbest gebruikt. De door de Duitse regering beloofde banen laten nog steeds op zich wachten.
Tegen de collectieve uitzettingen naar Macedonië hebben Roma en sympathisanten zich hevig verzet, via demonstraties en via bezettingen van kerken en voormalige vernietigingskampen als Dachau. In de gevangenissen vonden hongerstakingen en brandstichtingen plaats en er waren spectaculaire ontsnappingen. Veel Duitsers, waaronder onverwacht veel prominenten, boden de Roma openlijk onderduikadressen aan. Er staan nu opnieuw deportaties voor de deur, dit keer naar Kosovo. Opnieuw vinden er demonstraties plaats. Via een demonstratie met 800 Roma werd onlangs in Hamburg het startschot gegeven voor een tegencampagne van het Roma National Congress (RNC).
Ook in Nederland hebben Roma zich altijd verzet tegen disciplinering en uitsluiting. In de jaren 70 van de twintigste eeuw hebben Nederland, Frankrijk en Duitsland elkaar jarenlang een groep Roma toegeschoven. Als stateloze burgers konden zij nergens aanspraak maken op een woongebied. Onder leiding van de bekende Roma-voorman Petalo blokkeerden Roma de grenzen, verzetten zij zich tegen het wegslepen van hun woonwagens en kwam het regelmatig tot knokpartijen met de ME. Uiteindelijk heeft de Nederlandse regering onder druk van de publieke opinie een eind gemaakt aan het heen en weer-geschuif. In 1977 gaf men de toen op Nederlands grondgebied aanwezige Roma een verblijfsvergunning. Daarop zette de staat alles in het werk om de Roma te disciplineren en een vaste woonplaats te laten kiezen. De Roma worden nog steeds achtergesteld en klein gehouden.
Eerste erkenning
Inmiddels is er een nieuwe, jonge en goed opgeleide generatie Roma opgestaan om hun achtergestelde positie in Europa aan de kaak te stellen. Ze zijn vooral afkomstig uit midden-Europa en de Balkan. Waar de oude generatie Roma zich vooral richtte op het behoud van hun cultuur, staat voor de jonge generatie de mensenrechten voorop. Ze publiceren veel rapporten en zijn nadrukkelijk op internet aanwezig.
Na de Joegoslavië-oorlog erkenden de VN en de Raad van Europa de Roma als minderheid met een volkenrechtelijke status, maar zonder land. Duitsland stemde daar als enige lidstaat niet mee in. Een morele opsteker voor de Nederlandse Roma-gemeenschap was de recente erkenning van de regering dat de Roma na de Tweede Wereldoorlog totaal niet opgevangen zijn. Zij hebben net als de joden een toezegging voor een financiële genoegdoening gekregen. De voorzitter van de Landelijke Roma Organisatie, Van Nieuwkerke, was verheugd dat er "voor het eerst niet over ons, maar samen met ons is beslist. Het stilzwijgen is verbroken. De stem van een vergeten volk wordt eindelijk gehoord en zal hopelijk doorklinken op diverse gebieden."4
Bronnen: