De Fabel van de illegaal 40/41, zomer 2000
Auteur: Eric Krebbers
Op 12 november 1999 werd Attac-Nederland opgericht. De van origine Franse organisatie wil via de invoering van een "tobin-tax" de "speculatieve kapitaalstromen" inperken. In veel linkse bladen (met uitzondering van Dusnieuws) werd het initiatief zonder veel kritiek omarmd. In andere landen daarentegen zijn uitgebreide kritieken geformuleerd op de analyses en doelstellingen van Attac. Een overzicht.
Attac is een Franse afkorting voor "actie voor een belasting op financiële transacties voor hulp aan burgers". De organisatie wil een half procent "tobin-tax" heffen op alle internationale geldhandel-transacties om zo "speculatieve kapitaalstromen in te perken". 1 Attac werd in Frankrijk opgericht in juni 1998 als reactie op de toenmalige economische crisis in Azië. Inmiddels zijn er afdelingen in 20 landen.
Attac-Nederland is gevestigd bij fondsorganisatie XminY. Voorzitter van Attac is Hans van Heijningen, die tevens XminY-coördinator is. Bij de oprichting was de Frans-Amerikaanse politicoloog Susan George aanwezig, vice-voorzitter van Attac-Internationaal en ook adjunct-directeur van het Transnational Institute (TNI) dat eveneens bij XminY gevestigd is.
Politieke economie
Economie is geen neutrale wetenschap. Het is een politieke keuze welke modellen men hanteert om economische processen te begrijpen. De relatief eenzijdige aandacht voor "speculatieve kapitaalstromen" bij Attac en veel van de andere tegenstanders van "de economische globalisering" hangt onder meer samen met de voornamelijk kwantitatieve economische modellen die tegenwoordig in zwang zijn. Belang wordt simpelweg gehecht aan die sectoren van de economie waarin veel geld omgaat.
De arbeiders in de arm gemaakte landen van het Zuiden krijgen over het algemeen erg weinig betaald en hun bijdrage aan de wereld-economie wordt door economen die kwantitatieve modellen hanteren als vanzelfsprekend laag ingeschat. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor de extreem laag betaalde arbeid van geïllegaliseerde vluchtelingen en migranten, tot slechts 1 gulden per uur in de Nederlandse illegalenbajessen. Toch vormen zij voor sommige sectoren van het bedrijfsleven een onmisbare basis. De glastuinbouw zou waarschijnlijk niet hebben kunnen overleven zonder deze arbeiders.
Kolonialisme
Vanuit dezelfde denkwijze menen rechtse historici aan te kunnen tonen dat 500 jaar kolonialisme nauwelijks enige invloed heeft gehad op de opbouw van de welvaart in de koloniserende landen. De kosten van de geroofde grondstoffen en arbeid, veelal via slavernij, vielen namelijk in het niet bij de prijs die de producten ervan opleverden in de koloniale hoofdsteden. Feit blijft echter dat het koloniale gebouw nooit neergezet had kunnen worden zonder deze fundamenten. In werkelijkheid zijn in de eerste eeuwen van het kolonialisme de kapitalen bijeen geroofd die het kapitalisme überhaupt mogelijk maakten. Maar via de rechtse kwantitatieve modellen worden de onderdrukte en uitgebuite mensen in de koloniën de geschiedenis uitgeschreven en worden alle verworvenheden toegeschreven aan de westerse mens zelf.
Op eenzelfde manier wordt ook de onbetaalde of uiterst laag betaalde reproductieve arbeid die vooral door vrouwen geleverd wordt niet of nauwelijks waargenomen. Ook de "arbeid" die door de natuur geleverd wordt en de veroorzaakte vervuiling komen niet voor in de modellen. De huidige vooral kwantitatieve economische modellen zijn zodoende haast per definitie racistisch, patriarchaal en natuurvijandig. Ze hebben geen oog voor de basis waar het kapitalisme op rust.
Het belang van het "flitskapitaal" wordt daarentegen door dezelfde modellen logischerwijs juist enorm overdreven. Naar schatting 1.500 miljard dollar verwisselt dagelijks meerdere keren van eigenaar op de beurzen in de rijke landen. Een gigantisch bedrag, maar de Duitse auteurs Thomas Ebermann en Rainer Trampert hebben aangetoond dat het aandeel van het "flitskapitaal" weliswaar licht groeit, maar dat uiteindelijk maar liefst 90 procent van het kapitaal gebonden blijft in de westerse landen. Het is volgens hen een politieke keuze om de aandacht en de strijd toch te richten op die andere 10 procent. 2
Hoe ontstaan crises?
De dominante rechtse economische modellen hebben er mede voor gezorgd dat "het speculatiekapitaal" centraal is komen te staan bij analyse van economische crises. Volgens Attac-Nederland zijn verslechteringen voor de werknemers, zoals "flexibiliteit, ontslagrecht, arbeidsomstandigheden, vangnetvoorzieningen", het "gevolg van vrij kapitaalverkeer". 1
Volgens de Britse actiegroep Earth First! is het juist andersom. Door de arbeidersstrijd tegen de verslechteringen ging het kapitaal op de loop. "Achter de praatjes over 'monetaire instabiliteit', 'slechte investerings- en handelspraktijken' en waarschuwingen door beurshandelaren als George Soros over de gevaarlijke kwetsbaarheid van het financiële systeem, ligt de realiteit dat de uiteindelijke oorzaak van de huidige crisis niet de grensoverschrijdingen zijn, of fouten door speculanten en bankiers, maar de afname van de winst door klassenstrijd." De Mexicaanse crisis van 1994 werd volgens Earth First! door de Zapatista-opstand veroorzaakt, en de Aziatische crisis, die tot de oprichting van Attac leidde, door de serie algemene stakingen van eind 1996 en begin 1997 van Zuid-Koreaanse arbeiders die geen verdere intensivering van de uitbuiting toestonden. 3
Het model dat Attac hanteert zorgt ervoor dat de blik uitsluitend gericht blijft op het onderling geld doorgeven van de rijken. Het verzet van onderop kan men zo echter niet waarnemen. Attac kan daarom ook geen werkelijk actie-perspectief bieden aan radicaal-links, hoe graag voorzitter Van Heijningen Attac ook zou willen zien uitgroeien tot "een anti-kapitalistische volksbeweging". 4 Zijn model kan eenvoudigweg niet zien dat economische ontwikkelingen plaatsvinden in de strijd tussen onder en boven. Het kan de flexibilisering bijvoorbeeld alleen zien als iets dat in tijden van crises van bovenaf wordt opgelegd aan een machteloze en kneedbare massa. Maar elke "kapitalistische strategie kan alleen dat oppakken wat al in het gedrag van de arbeiders aanwezig is: de weigering om van opleiding tot pensionering te verstikken in de zekerheid van een volledige baan wordt zo omgezet in een flexibilisering van de arbeid", schrijft de Duitse groep Wildcat. 5
Dikke sigaarrokers
Door de fixatie op "de speculatieve kapitaalstromen" staan "niet langer de productieprocessen en kapitaalaccumulatie in het centrum van de aandacht, maar clubs van invloedrijke mannen (en enige vrouwen), die achter gesloten deuren over de toekomst van de wereld onderhandelen", schreef Alain Kessi in het Duitse weekblad Jungle World. 6
Maar, zo schrijft Earth First!, "de wet van het winst maken heeft niets te maken met het gedrag van een paar grote kapitalisten of multinationals. En de wereld krijgen die we willen, betekent niet het verdrijven van dikke sigaarrokers met hoge hoeden. Wat er toe doet is niet de individuele winst van kapitalisten, maar de beperkingen en de oriëntatie die de samenleving en de productie opgedrongen krijgen door dit systeem, die aangeven hoe er gewerkt en geconsumeerd dient te worden. De hele demagogie over rijk en arm en groot en klein schept alleen maar verwarring. Het afschaffen van het kapitalisme betekent niet de rijken het geld afnemen, of revolutionairen die het verdelen onder de armen, maar het beëindigen van alle geldelijke relaties." 3
Het kapitalisme is dus een sociale relatie tussen alle mensen, waarbij de overgrote meerderheid gedwongen is zijn arbeidskracht te verkopen om te overleven. Het beeld van de kleine speculerende elite tegen de rest van de mensheid drukt alle andere onderlinge (economische) machtsverhoudingen naar de achtergrond. Zo profiteren de bewoners van het rijke westen bijvoorbeeld over het algemeen flink mee van de arbeid van de mensen uit het zuiden. En zo profiteren veel mannen van de gratis reproductie-arbeid door vrouwen. Een anti-kapitalisme dat zich fixeert op het "speculatiekapitaal" kan het patriarchaat en het racisme niet waarnemen en zal deze machtsverhoudingen daardoor onvermijdelijk bevestigen.
Le Monde diplomatique
De initiatiefnemers van Attac zijn afkomstig uit trotskistische en oud-linkse hoek en een flink deel ervan is verbonden aan het Franse maandblad Le Monde diplomatique. 6 Hun plannen voor een belasting op kapitaalstromen genieten een vrij brede steun binnen economische en politieke elites. Dat begon al bij de inmiddels overleden Franse president Mitterand. En ook Jacques Delors (ex-president Europese Commissie), Boutros-Ghali (ex-VN secretaris), Barber Conable (ex-Wereldbank president), Alan Greenspan (voorzitter Federale Bank VS) en speculant George Soros - om er maar een paar te noemen - zijn voorstanders van zo'n belasting.
In de Tweede Kamer steunen alle politieke partijen het voorstel, met uitzondering van de VVD. In oktober 1999 zei premier Kok: "Mensen met kapitaal speculeren te veel en ondernemen te weinig". We zouden daarom volgens hem op "een soort vulkaan" leven. 7 Van Heijningen en zijn collega's vielen hem bij, maar vonden dat het niet bij zo'n waarschuwing mocht blijven. "Het wordt tijd dat onze regering die stem verheft voor de beheersing van de kapitaalstromen op aarde." 8
Aanschurken tegen de staat
Een mogelijke "tobin-tax" zal geïnd worden door nationale staten of samenwerkingsverbanden van staten zoals de VN of het Internationaal Monetair Fonds (IMF). Veel linkse groepen in Frankrijk, het land van herkomst van Attac, hebben er al langer grote moeite mee dat de organisatie zo aanschurkt tegen staten. Volgens Michel Sahuc van de Groupe La Sociale, bijvoorbeeld, is de "tobin-tax" vooral aantrekkelijk voor het deel van de elite dat op zoek is naar een middel om sociale spanningen te kalmeren. De belasting is niet meer dan een minieme aanpassing van het systeem en men hoeft maar een uitermate klein deel van de winsten af te staan. "De belasting is puur kapitalisme. Het betekent niet alleen het accepteren van financiële speculatie, maar ook van winst, uitbuiting en economische ongelijkheid. Het is onder het mom van rechtvaardigheid een gebaar maken dat in werkelijkheid gewoon een beheersingsmechanisme is in dienst van het kapitalisme." 9
Het Belgische Alternative Libertaire is dezelfde mening toegedaan: "Attac is niet anti-kapitalistisch, maar staat regulering van het kapitalisme voor. Het huldigt het idee dat staten er voor het algemeen belang zijn, en dat ze het slachtoffer zijn geworden van een samenzwering van multinationals die hun beslissingsmacht hebben afgenomen." In werkelijkheid zijn staten er vanzelfsprekend niet "voor het algemeen belang", maar om in hun gebiedsdelen de optimale voorwaarden te creëren waaronder het kapitaal zich via uitbuiting kan vermeerderen. En Attac maar roepen dat staten de opbrengst van een eventuele "tobin-tax" aan de allerarmsten ten goede moeten laten komen.
Volgens Alternative Libertaire heeft Attac een tweevoudige doelstelling. Men wil regeringen aanmoedigen om hun macht te behouden en om sociale explosies te voorkomen. "Dat wil zeggen om nieuwe instrumenten te creëren om de barbaarse kapitalistische ontwikkelingen te reguleren en te beschermen tegen de radicale verstoringen door de oppositie die er het gevolg van kunnen zijn. Men zegt het zelf: het gaat erom twee problemen tegen te gaan: een sociale implosie en een politieke wanhoop." Alternative Libertaire schrijft dat Attac nog nooit het winstprincipe of de ongelijke verdeling van de rijkdommen ter discussie heeft gesteld. Integendeel, zo zeggen de anarchisten, "de tobin-tax stabiliseert de uitbuitingsverhoudingen die door de mondiale financiële avonturen het risico lopen verstoord te worden". 10
Ondemocratisch is ook goed
Attac streeft niet naar veranderingen van onderop, integendeel, men pleit voor "versterking van de ruimte van nationale/regionale overheden om eigen financieel en economisch beleid vorm te geven". 1 Of die staten in eniger mate "democratisch" zijn, lijkt daarbij voor Attac pas op de tweede plaats te komen. Zo zegt Attac-medewerkster Jantien Meijer in Dusnieuws over de politiek van een aantal dictatoriale staten in Azië om zich af te sluiten voor buitenlands kapitaal: "Nou is het niet zo dat dat vanuit allemaal mooie democratische en gelijkheidsprincipes voortkwam, slechts ter bescherming van de elite... Maar toch vind ik het wel inspirerend als minder machtige landen dat soort dingen doen." 11
Attac maakt een scherp onderscheid tussen staat en kapitaal en zegt staten te willen inzetten om het kapitaal te beheersen. In werkelijkheid zijn de twee onverbrekelijk met elkaar verbonden. De Groupe Nantes van de Federation Anarchiste uit Frankrijk vindt het "niet alleen een pervers, maar ook een gevaarlijk idee" 12 dat Attac het kapitalisme in het hoofd scheidt van de staat.
Michel Sahuc verbaast zich niet over Attacs merkwaardige kijk op staat en kapitaal, want de "tobin-tax" is volgens hem gewoon een project van een op de staat georiënteerd links. Een stroming van technocraten en politici die traditioneel in dienst zijn van de nationale bourgeoisie. Dus "pas op", waarschuwt hij ons, "we bevinden ons dan op gevaarlijk terrein, omdat er geen duidelijke afbakening bestaat tussen dit type links en het fascisme." 9
Europees Parlement
In Duitsland is een groot aantal groepen huiverig voor het type analyse dat aan de basis ligt van Attacs eenzijdige acties tegen het "speculatieve kapitaal". Volgens de Gruppe Demontage heeft dit soort denken een "open flank tegenover een antisemitisch bepaald anti-kapitalisme, in de zin van een projectie van het vreemde, ongebonden kapitaal op 'de joden'". 13 Meer over die open flank lees je ook in de brochure "Nieuw-rechts en de beweging tegen globalisering" die De Fabel van de illegaal recent heeft uitgebracht. 14
Het is dan ook geen toeval dat extreem-rechts grote interesse heeft in ideeën als de "tobin-tax". Zo kreeg half januari het voorstel om de "tobin-tax" op de agenda te zetten in het Europees Parlement steun van zowel socialistische, communistische en groene afgevaardigden, als van extreem-rechtsen van bijvoorbeeld de fractie rond Pasqua en De Villiers, de deftige broertjes van Le Pen. Een kleine linkse partij uit Frankrijk onthield zich overigens van stemmen omdat het voorstel in hun ogen "een loflied op de markteconomie" was. Het voorstel haalde het uiteindelijk niet, omdat de meerderheid van sociaal-democratische en liberaal-conservatieve partijen tegenstemden. 15
Nu of nooit
Vice-voorzitter van Attac-Internationaal Susan George schreef vorig jaar het boek "The Lugano report". Dat is een gefingeerd rapport, zogenaamd geschreven door een geheime groep van 10 top-wetenschappers die in het Zwitserse Lugano bijeen zouden komen. In opdracht van de financiële elite, die volgens het boek vanachter de schermen de touwtjes in handen heeft, doen de wetenschappers aanbevelingen om de crisis van het kapitalisme te overwinnen. Ze stellen daartoe onder meer voor om de hoeveelheid mensen in de arme landen sterk terug te brengen. George lijkt er met haar boek vooral op uit de lezer angst aan te jagen. Want hoewel ze zelf benadrukt dat ze het boek van a tot z verzonnen heeft, schrijft George dat de wereld wel degelijk geregeerd wordt door zo'n kleine elite. "Die ik niet zal noemen om niet voor het gerecht gedaagd te worden", voegt ze eraan toe. 16
Hoewel afkomstig uit linkse hoek en ook zonder meer goed bedoeld, zal de opzet van het boek bij veel anti-fascisten herinneringen oproepen aan de eveneens gefingeerde "Protocollen van de wijzen van Zion". Ook daarin is een verzonnen verslag te lezen van een geheime bijeenkomst van wijze en vooral rijke mannen, in dit geval joden, over het verkrijgen van de wereldheerschappij. De protocollen speelden een grote rol bij de opkomst van het nazisme. Nu is "The Lugano report" zeer zeker niet antisemitisch; het richt zich op geen enkele manier tegen "de joden". Verre van dat. Maar de achterliggende analyse van machtsprocessen op wereldschaal verschilt helaas veel minder van dat van de "Protocollen".
Naarmate de aandacht van links zo verschuift van de klassenstrijd en de strijd tegen racisme en het patriarchaat naar de strijd tegen zo'n vermeende kleine en ongrijpbare elite van speculanten wordt een daadwerkelijke samenwerking met extreem-rechts meer voor de hand liggend. Zeker wanneer apocalyptische wereldbeelden hoogtij vieren, zoals dat in de beweging tegen "de globalisering" vaak het geval is. Het zou 5 voor 12 zijn, nu-of-nooit-meer. George: "Zoals een van mijn vrienden zei toen hij 2 Franse landbouwfederaties zag kissebissen over een relatief onbelangrijk zaak: rechtse boeren, linkse boeren, wie kan het wat schelen? Straks zijn er helemaal geen boeren meer."
George geeft toe dat bondgenootschappen met extreem-rechts riskant zijn. Maar volgens haar ook noodzakelijk: "In de VS moesten rechts en links de krachten bundelen tegen de presidentiële 'fast-track' bevoegdheden (om vrijhandelsverdragen in te mogen voeren zonder amendementen van het Congres)." 16 Maken zulke samenwerkingsverbanden ons ook tot fascisten, vroeg George retorisch aan De Fabel van de illegaal, nadat ze onze kritiek daarop had vernomen. 17 Nee, dat zouden we niet willen zeggen, maar bepaald anti-fascistisch is het ook niet. Wij zien niet in hoe samenwerking met fascisten een vrijere en gelijkwaardigere wereld ooit dichterbij kan brengen.
Noten: