De Fabel van de illegaal 46/47, zomer 2001
Auteur: Koen van de Meulen en Eric Krebbers
Een prins die lid was van nazi-organisaties. Een koningshuis met goede relaties met allerlei dictators. Een schoonvader die medeverantwoordelijk was voor het vermoorden van 30.000 linksen in Argentinië. De Oranjes zullen je familie maar zijn. Bij de kritiek die tot voor kort vanuit republikeinse hoek op de monarchie werd geleverd, bleef men vaak steken in commentaar op de staatsrechtelijke grondslagen ervan en op het wangedrag van individuele leden van het koningshuis. Radicaal-links moet echter verder gaan en het koningshuis aanvallen in de kern, als symbool van het Nederlandse nationalisme.
Het koningshuis is tegen het einde van de negentiende eeuw begonnen een belangrijke plaats in te nemen in het Nederlandse nationalisme. Na de nieuwe grondwet van 1848 overheerste eerst nog lange tijd een politieke machtsstrijd tussen parlement en koningshuis. Pas toen de weinig publieksvriendelijke koning Willem III stierf, kwam er ruimte voor een nieuwe invulling van de monarchie. In die periode, zo rond 1900, was de liberale ideologie dominant.
De liberalen zagen toentertijd met lede ogen aan dat de samenleving verscheurd en onbeheersbaar dreigde te raken door "de sociale kwestie" en de socialisten die opkwamen voor de arbeiders. Lastig was ook "de schoolstrijd" die gevoerd werd vanuit religieuze kringen en die draaide om het subsidiëren van bijzonder onderwijs. Tegen al deze verdeeldheid zetten de liberalen de ideologie van de nationale eenheid in. Dat leidde tot de vorming van het Nederlandse nationalisme en de bijbehorende eenheidsstaat. Behoudende liberalen stelden later bovendien voor om jaarlijks op de verjaardag van de toenmalige koningin Wilhelmina een groots feest te organiseren. Dat was het begin van Koninginnedag.
Verzonnen geschiedenis
De opkomst van het Nederlandse nationalisme ging gepaard met een 'herontdekking', of liever herschrijving, van de eigen vaderlandse geschiedenis. Bevorderlijk daartoe waren de talloze nationale herdenkingen die voor het eerst werden georganiseerd en die direct tot tradities uitgeroepen werden. Er werd een historische continuïteit geconstrueerd vanaf Willem van Oranje tot aan de nieuwe koningin. Bij de 'vaderlandse' geschiedenis kwam dus het koningshuis centraal te staan, in plaats van de moderne staat en zijn voorgangers.
Tegelijk werd het platteland populair omdat daar de Nederlandse "volksgeest" en gebruiken in oorspronkelijke vorm bewaard zouden zijn gebleven. Een grote rol bij die ontwikkeling speelde het toerisme uit landen waar de nationalistische ideologie al verder wortel had geschoten. Er ontstond ook een rechts en racistisch primitivisme, dat vooral duidelijk naar voren kwam door de situatie in Zuid-Afrika. Daar vochten de Nederlandstalige Boeren rond 1900 een oorlog uit met Groot-Brittannië. In Nederland konden de Boeren rekenen op een enorme solidariteit. Ze werden door de nationalisten tot de Geuzen van de negentiende eeuw gemaakt, een groep Nederlanders die nog niet door de kwalen van de moderne beschaving was aangetast, een baken in de nerveuze, verdwaalde maatschappij die anti-revolutionairen en liberalen om zich heen zagen.
Opbloeiende reine natie
Het is typerend voor het Nederlandse nationalisme dat de monarchie er zo'n grote rol in speelt, en zoals bij elk ander nationalisme worden ook in het Nederlandse de onderdrukkende patriarchale verhoudingen bevestigd. In de toenmalige liefde voor de Boeren klonk een enorme bewondering door voor stoere mannen, voor kerels die van wanten wisten. Een van de helden in die tijd was generaal Van Heutsz, wegens zijn bloederige aandeel in de koloniale strafexpeditie op het eiland Lombok, en omdat hij omstreeks 1900 Atjeh grotendeels onderwierp. Rond Lombok en bij de inhuldiging van Wilhelmina bleek dat Emma en Wilhelmina uitstekend konden dienen als het zachte vrouwelijke contrapunt van onschuldige maagdelijkheid of verantwoordelijkheid tegenover stoere mannenkracht. De jonge koningin Wilhelmina werd zo in het nationalistische gedachtegoed het symbool voor 'onze' jonge, mooie, reine en opbloeiende natie.
Een reine koningin voor een reine natie. Dat kwam het duidelijkst naar voren tijdens het 'hoogtepunt' van het Nederlandse nationalisme: het imperialisme. Terwijl op Lombok en Atjeh massale slachtpartijen aangericht werden, bouwde men in Amsterdam het Koloniaal Instituut en richtte men daar een tentoonstelling in over de Nederlandse "prestaties" in Indië, compleet met echte "inboorlingen" in een tentenkamp. Imperialisme werd niet langer gezien als koloniale uitbuiting, maar als een visitekaartje van de westerse nationale staat. Nederland hield een "beschavingsoffensief" en had een "ethische missie" te vervullen.
Uitbuiting en onderdrukking verpakt in een ethisch nationalistisch jasje, dezelfde retoriek keert veelvuldig terug in de Nederlandse geschiedenis. Toen men Indonesië na de Tweede Wereldoorlog terug wilde veroveren, sprak men van "politionele acties" om de "orde en vrede" te herstellen. En in de jaren 80 zou Nederland een heldenrol hebben vervuld door binnen de NAVO tegen kernwapens te pleiten. En ook bij de kwestie Maxima stond bij zowat iedereen voorop dat Nederland de mensenrechten hoog in het vaandel heeft staan en dus niet in verband wil worden gebracht met de Argentijnse boeven. Maar de feiten zijn zoals gebruikelijk heel anders: Nederland was destijds de grootste handelspartner van de Argentijnse militaire dictatuur.
Sportief en hetero
De hele discussie rond Maxima en haar vader was niet gericht tegen het koningshuis op zich. Het leek er uiteindelijk juist om te gaan het koningshuis te redden. Volgens de meeste critici dient het koningshuis namelijk te voldoen aan bepaalde ethische normen en dat bevestigt juist het rechtse en nationalistische idee dat het staatshoofd boven het vereende volk zou moeten staan. Het monarchistische kamp onder leiding van 'vader des vaderlands' Kok deed er dan ook alles aan om de natie weer bijeen te brengen, die zo verdeeld leek rond de kwestie Maxima. Het koningshuis begon direct een nieuw charme-offensief en speelde daarbij zoals altijd in op de gemoederen van "het volk". Willem-Alexander hangt daarom via het Olympisch Comité de sportheld uit, en de aanstaande prinses Maxima werd door Kok "aantrekkelijk" genoemd. Prins Friso stelde ons ondertussen gerust dat hij geen homo is. Deze generatie van de monarchie is kerngezond en met de reproductie zit het kennelijk ook wel snor. En nadat Maxima als klap op de vuurpijl afstand nam van het Argentijnse kwaad, verstomde alle kritiek. De Oranjes hadden hun - volledig onterechte - zuivere imago terug gewonnen.
Via de monarchie worden dus maatschappelijke tegenstellingen ontkend en de nationale eenheid bevestigd. In plaats van te streven naar een onbesmet koningshuis dient links te pleiten voor de afschaffing ervan. Dat was in de negentiende eeuw nog heel gewoon. En de socialistische arbeidersbeweging moest rond de eeuwwisseling ook niet veel hebben van de nieuwe nationalistische rol van het koningshuis, zoals die de Oranje-gezinde welgestelde burgerij voor ogen stond. De monarchie kon zeker niet direct rekenen op de nu gebruikelijke massale aanhang. De mening over het koningshuis bleef nog lange tijd klassebepaald.
De Oranje-gezinden bouwden toentertijd op Koninginnedag een feestje en de socialisten hadden hun 1 mei-viering. Het kwam op straat regelmatig tot flinke vechtpartijen tussen monarchisten en anti-monarchisten. De koningsgezinden moesten hun feest letterlijk doordrukken tegen de vrij algemene anti-monarchistische stemming in. Ze organiseerden stroop- en plundertochten tegen critici van het koningshuis, onder het motto "Hop, hop, hop, hangt de socialisten op!". Men gooide ruiten in van de huizen van bekende socialisten en vernielde socialistische drukkerijen. De politie stond dat oogluikend toe.
Hoedje van Bea
Geleidelijk aan kregen de monarchisten de overhand. Dat bleek bij de kroning van Wilhelmina, de oma van Beatrix. Er heerste toen over het naderende feestgewoel weliswaar nog grote onvrede in kringen van de sociaal-democratische SDAP, maar men verzuchtte daar toch: "Wij weten wel dat de arbeider in zijn vreugdeloos bestaan behoefte gevoelt om eens een enkele maal zorg en kommer op zij te zetten en zich te werpen op den roes der feestvreugde. Vandaar dat de grote massa waarschijnlijk zal behoren onder degenen die feestvieren. Maar deze onbewuste uitingen van dorst naar wat levensvreugde moeten de grootse taak die het arbeidend volk te vervullen heeft, niet op den achtergrond dringen". De SDAP-Kamerleden lieten dan ook terecht verstek gaan bij de kroning. Nu stelt alleen de SP zich nog vergelijkbaar op.
Vanuit de actiebeweging levert vooral het Comité Mars op de Oranjes (COMODO) wezenlijke kritiek op de monarchie. En dat doet het comité bovendien met veel gevoel voor humor. "Koninginnedag 2001 zal de geschiedenis ingaan als de eerste koningshuis-vrije Koninginnedag van de 21e eeuw", grapte COMODO in een persbericht naar aanleiding van het afgelaste koninklijke bezoek aan Meppel en Hoogeveen. "Onder druk van het Comité Mars op de Oranjes hebben Beapix en aanverwanten besloten zich niet in de openbaarheid te wagen. Het is een hele nieuwe ervaring voor de bevolking: kennelijk is het prima mogelijk een soort van feest te hebben in het hele land, zonder dat de koninklijke familie zich hier mee bemoeit. Want laten we wel wezen: wie zit er nu eigenlijk te wachten op altijd weer diezelfde belachelijke taferelen op tv met oudhollands koekhappen en hoepeldraaien, wekenlang gedrilde schoolkleuters die gedwongen worden een versje op te zeggen voor een stelletje rondsjokkende miljardairs, Joop van Zijl die wat zit te babbelen over het nieuwste hoedje van Bea, etcetera. Het is duidelijk dat dit jaar de nieuwe trend is gezet: een Koninginnedag zonder het koningshuis!"
Bronnen