De Fabel van de illegaal 52/53, zomer 2002
Auteur: Ellen de Waard en Eric Krebbers
Voor het eerst is in Nederland een vakbond voor illegale arbeiders opgericht. De FNV besloot de bond te gaan steunen. De overheid reageerde geschokt en probeerde de kersverse Vakbond Illegale Arbeiders (VIA) direct te criminaliseren.
In Bulgarije wordt de Turkse minderheid achtergesteld. Een flink aantal Bulgaarse Turken is daarom naar Nederland gekomen om werk te zoeken in Den Haag en de Westlandse kas- en tuinbouw. Ze willen geld verdienen om er met hun familie in Bulgarije van te kunnen leven. Sinds december 2000 is de visumplicht afgeschaft voor Bulgarije, omdat het land kandidaat is om EU-lidstaat te worden. De Bulgaren kunnen Nederland dus gewoon als toerist binnenkomen. Maar hier werken is voor hen illegaal.
Het straatbeeld in de armere wijken van Den Haag veranderde door de komst van de Bulgaren. Zij verbleven veelal op straat vanwege hun slechte huisvesting. Bij gebrek aan een steunnetwerk kwamen ze regelmatig warmte en menselijkheid zoeken bij moskeeën. Die riepen de hulp in van Stichting Haags Islamitisch Platform (SHIP), een kleine islamitische welzijnsorganisatie. SHIP besloot daarop onderzoek te doen naar de leefomstandigheden van de Bulgaren. Hun bevindingen publiceerden ze in een rapport.1
Schulden
"De Bulgaren zijn vogelvrij verklaard door werkgevers en huisjesmelkers", aldus SHIP-secretaris Arif Potmis. De Bulgaren hebben veel problemen. "We werkten 12 uur en we werden voor 8 uur betaald", en: "Na het werk gaven ze ons ons geld niet en daardoor raakten we in de schulden", zeiden de Bulgaren bijvoorbeeld tegen de onderzoekers. Ze moeten vaak een hoge huur betalen. "Het is veel geld. Er wonen veel mensen. Er is 1 toilet en 1 badkamer voor 20 personen. Er zit ongedierte en muizen." Velen denken dat ze geen gebruik mogen maken van de gezondheidszorg, of vermijden die uit angst: "Op een dag brak ik op het werk mijn arm door een fout van het bedrijf, maar ik durfde niet naar een dokter te gaan en ook geen klacht in te dienen. Gedurende twee maanden heb ik thuis op bed gelegen. Het gips heb ik zelfs uit Bulgarije laten komen." Ook controles op straat en op de werkplek eisen hun tol: "Ik werk met angst voor een razzia." En: "Ze contoleren veel, dat maakt ons onrustig." Hun leefomstandigheden zijn slechter dan die van andere groepen illegale arbeiders omdat ze nauwelijks banden hebben met legaal in Nederland wonende landgenoten. Ze hebben daardoor meer problemen bij het vinden van werk, huisvesting en gezondheidszorg.
De kern van hun probleem ligt volgens Potmis in de arbeid. Daarom heeft SHIP steun gezocht bij FNV-Bondgenoten, de grootste bond binnen de vakcentrale. "Die waren in het begin zeer afhoudend. Toen zijn we zelf maar aan de slag gegaan, en hebben de VIA opgericht", zegt Potmis. SHIP-medewerker en VIA-coördinator Khalil Wedad wist langzamerhand het vertrouwen te winnen van de Bulgaren. "Ze wisten niet dat ze zich mochten organiseren. Vanaf het begin hebben we hen duidelijk gemaakt dat we niets konden garanderen, en hen zeker niet aan werk of verblijfsvergunningen konden helpen. Dat is niet ons werkterrein. We beloofden hen alleen een gezicht te geven." Na de oprichting van VIA ontstond er in de media enige commotie. Dat veroorzaakte angst bij de Bulgaren. Potmis: "We moesten hun anonimiteit waarborgen. SHIP en VIA hebben daarom als een soort schild gewerkt."
Strenger straffen
Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Vermeend reageerde uiterst heftig op de oprichting van VIA. Eerst ontkende hij simpelweg het bestaan van de vakbond. Daarna, voordat VIA ook maar iets had ondernomen, "wist" Vermeend al dat de vakbond "illegaal" was en zich met "illegale praktijken" bezighield. Vermeend deed alsof er geen vrijheid van vereniging en organisatie meer bestond. Wanneer VIA als uitzendbureau voor illegalen zou fungeren, zou hij "meteen een inval organiseren". "Ik gedoog niets en treed keihard op tegen illegale arbeid in Nederland", dreigde Vermeend.2 "Vooral VVD-er Kamp heeft de toon gezet door te suggereren dat VIA aan arbeidsbemiddeling zou doen", zegt Potmis. Eind april stond dan ook de Arbeidsinspectie bij SHIP op de stoep. Die kwam even uitleggen dat SHIP geen werk mag aanbieden, en dat illegalen geen klusjes voor SHIP mogen verrichten. Potmis wordt van alle ophef gelukkig warm noch koud.
Behalve Vermeend keurde ook de werkgeversorganisatie VNO-CNW de FNV-plannen af. "Maatschappelijk onverantwoord" en "wildwestplan", waren de eerste reacties van een woordvoerder.3 "Terwijl overheid en bedrijfsleven energie steken in het tegengaan van illegale arbeid - bedrijven worden er, ook op voorspraak van de vakbeweging, fors voor beboet - keurt de FNV illegale arbeid goed. De bond wekt hiermee valse verwachtingen", meende de VNO-CNW.4
Vermeend reageerde overigens eerder ook al zeer verbeten op berichten over illegale arbeid. Hij zei werkgevers die illegalen in dienst nemen strenger te gaan straffen, en de illegale arbeiders direct het land uit te gaan gooien. De werkgevers krijgen voortaan een "bestuurlijke boete" die direct opgelegd wordt zonder tussenkomst van de rechter. Vermeend wil ook regionale meldpunten om fraude met sofi-nummers en identiteitspapieren tegen te gaan. Werkgevers kunnen daar de documenten van hun werknemers laten controleren.5
Een andere maatregel is de oprichting van de Sociale Inlichtingen- en Opsporingsdienst (SIOD), die op grote schaal jacht gaat maken op koppelbazen die grof geld verdienen aan illegale arbeidskrachten. Vermeend hoopt zo jaarlijks 22 miljoen euro binnen te halen, onder meer door het innen bij werkgevers van niet betaalde sociale premies. Het SIOD is op 1 mei van start gegaan met 240 speurders, verspreid over het Haagse hoofdbureau en de regiokantoren in Arnhem, Breda, Roermond en Amsterdam.6
VN-conventie
Op diezelfde 1 mei, de dag van de arbeid, kondigde FNV-voorzitter De Waal aan dat de vakbond zich zou gaan inzetten voor illegale arbeiders. De hernieuwde betrokkenheid van de FNV was opmerkelijk. De bond steunde 3 jaar geleden de strijd van de "witte" illegale arbeidsmigranten voor een generaal pardon. Men greep daarbij toen onder andere terug op het uitgangspunt van de Europese vakcentrales dat illegale arbeiders na 5 jaar verblijf gelegaliseerd dienen te worden. Maar na de uitvoering van de Tijdelijke Regeling voor witte illegalen, die zo'n 2.200 verblijfsvergunningen opleverde, had de FNV haar solidariteit schielijk ingetrokken. In het najaar van 2001 hield FNV-Bondgenoten nog het verzoek van SHIP af om de Bulgaren actief en openlijk te steunen.
SHIP heeft veel tegenwerking ondervonden, maar weet nu de vakcentrale naast zich. Samen gaan ze werken aan de belangenbehartiging voor alle illegale arbeiders. In zijn 1 mei-speech zei De Waal: "We zijn teveel meegegaan met de politici die mensen illegaal verklaarden. Omdat veel mensen hier illegaal zijn, hebben we eigenlijk geaccepteerd dat ze uitgebuit worden door werkgevers, met te lage lonen en onaanvaardbare arbeidsomstandigheden. We hebben deze mensen weleens geholpen, maar zijn toch teveel ervan uitgegaan dat we weinig voor ze konden doen, omdat ze illegaal zijn." 7 De bond gaat bij de regering pleiten voor ondertekening van de VN-conventie over de positie van migranten uit 1994. Daarin staat dat illegale arbeiders dezelfde rechten hebben op gebied van arbeid, gezin en rechtszekerheid. De Europese Commissie heeft EU-landen opgeroepen om deze conventie te ondertekenen. Dat heeft de Nederlandse regering nagelaten. De FNV wil verder ook invloed gaan uitoefenen op de Wet Arbeid Vreemdelingen, die ook gevolgen heeft voor de positie van illegale werknemers. Zo vindt de FNV dat niet uitbetaald loon van illegale arbeiders gevorderd moet worden van hun werkgevers, wanneer die betrapt zijn op het in dienst hebben van illegalen. Verder gaan FNV en SHIP spreekuren draaien op diverse plekken in Den Haag om illegale arbeiders te helpen met problemen rond huisvesting, gezondheidszorg en werk.
Uitbuiting bestrijden
Net als VIA wil de FNV vooral de uitbuiting van illegale arbeiders tegengaan. De pijlen worden dus niet meer gericht op legalisering, maar op de werkgevers die rechteloze mensen uitbuiten. Betere lonen en arbeidsomstandigheden zouden illegale arbeiders in staat kunnen stellen een menswaardiger bestaan op te bouwen. "De kwestie van de legalisering is een politiek vraagstuk", vindt Potmis, "en VIA heeft nu eenmaal geen politieke macht". Volgens Wedad gaat het de Bulgaren vaak niet eens om legalisering. "Ze willen hier tijdelijk werken en daarna terug gaan naar hun land. Maar Chinese arbeiders en afgewezen vluchtelingen komen wel bij ons voor hulp bij legalisering. Helaas kunnen wij hen daarbij nauwelijks helpen."
Inmiddels is VIA door SHIP losgelaten. Potmis: "Beschouw ons maar als de startmotor. Nu de auto op gang is, gaat VIA zelfstandig verder." Dat loslaten is niet het resultaat van de criminalisering van SHIP. "Door de boel op scherp te zetten wilden we kijken waar de grenzen lagen. Wij wilden ook nagaan hoe we de zaak van de illegale arbeiders het beste naar voren konden brengen. Nu is de FNV zich ermee gaan bemoeien, en hebben we een goede manier gevonden, denk ik."
Noten