De Fabel van de illegaal 57, maart/april 2003
Auteur: Ellen de Waard en Eric Krebbers
Tienduizenden Noord-Afrikaanse en Oost-Europese seizoenarbeiders plukken voor een hongerloontje aardbeien en tomaten in de tuinbouwgebieden van onder meer Spanje, Frankrijk en Nederland. Velen hebben geen verblijfspapieren. Via razzia's en racisme houden overheid en tuinders de illegale arbeidsmigranten eronder. Aldus een rapport van het Europese Burgerforum.
In een kapitalistische economie worden bedrijven permanent gedwongen met elkaar te concurreren. Om hun producten op de markt kwijt te kunnen moeten ze voortdurend de productiekosten omlaag brengen. Bijvoorbeeld via schaalvergroting, mechanisering en het drukken van de loonkosten. Dat laatste kan door bedrijven te verplaatsen naar lagelonenlanden. Bij de horeca, de schoonmaak en de bouw kan dat vanzelfsprekend niet. En ook in de tuinbouw en de confectie-industrie met z'n snelle modetrends is verplaatsing niet altijd rendabel. Om toch zoveel mogelijk op loonkosten te besparen benutten juist bedrijven in deze sectoren illegale arbeidsmigranten, eveneens mensen uit lagelonenlanden.
Mechanisatie
Door de eeuwen heen was landbouw altijd zeer arbeidsintensief. Met name in de korte periode van de oogst waren veel extra arbeiders nodig. Eeuwenlang voorzagen rondtrekkende groepen seizoenarbeiders in die behoefte. Inmiddels zijn veel takken van landbouw echter gemechaniseerd. Maar bij de tuinbouw met z'n kwetsbare groente en fruit kan dat nauwelijks. Daar zijn dus nog steeds grote aantallen arbeiders nodig.
Hoe groot de oogst uitvalt en wanneer die kan worden binnengehaald, wordt nog steeds grotendeels bepaald door de natuur en vooral door de weersomstandigheden. Het blijft dus in principe altijd tot op het laatste moment onzeker hoeveel arbeiders er precies nodig zijn en wanneer. Wat de tuinders nodig hebben is een voortdurend paraat arbeidsreserveleger. Bestaande uit ongeorganiseerde arbeiders, want stakingen kunnen voor tuinders fataal zijn. Een week uitstel kan een complete oogst doen mislukken. Hoe sneller de groente of het fruit binnen is, hoe meer zekerheid de tuinbouwer heeft dat weersomstandigheden de oogst niet meer kunnen aantasten. Daarom willen tuinders in die periode liefst zoveel mogelijk arbeiders tegelijk aan het werk hebben. Door hen stukloon te betalen komt er voor de tuinder geen cent bovenop wanneer hij een paar extra krachten aantrekt. En of die arbeiders ervaring hebben en snel kunnen werken doet er dan ook niet meer toe. Het aantal kisten dat binnengehaald wordt, bepaalt toch uiteindelijk de totale loonkosten.
Met de arbeiders hebben de tuinders zelf nauwelijks nog contact. Ze geven koppelbazen een bedrag om arbeiders te werven. De koppelbazen selecteren hen, betalen hen uit en sturen hen weg als ze niet meer nodig zijn. Zo ontlopen de tuinders ook hun bijdragen voor sociale verzekeringen en hoeven ze zich niet aan minimumloon of cao te houden. Fatsoenlijke arbeidsvoorwaarden en werktijden doen er dan ook niet toe. Alles zo goedkoop mogelijk. Maar dat gaat regelrecht in tegen alle verworvenheden van de arbeidersbeweging. De meeste EU-burgers halen terecht hun neus op voor werk onder zulke omstandigheden. Illegale arbeidsmigranten hebben echter geen keuze. Door hen verblijfspapieren te weigeren en te bedreigen met razzia's maken overheden hen rechteloos en dwingen hen zo vrijwel elk werk te accepteren. Om eventuele solidariteit van de legale met de illegale arbeiders te breken, stimuleren overheden, bedrijfsleven en opiniemakers het immer aanwezige racisme. Maar ondanks alle ferme woorden staan overheden de illegale arbeid altijd oogluikend toe. Want over de ruggen van illegale arbeidsmigranten wordt heel veel verdiend en hun slavenarbeid houdt de kosten van het levensonderhoud in Europa laag. Hele bedrijfstakken zijn alleen nog concurrerend door de inzet van illegale arbeidsmigranten. En elke illegale arbeider creëert banen voor legale arbeiders, want zonder hun oogst geen boekhouding, geen transport, geen detailhandel en geen bedrijfsleidingen.
Plasticzee
Net als elders zijn het kapitalisme en het racisme in de tuinbouw nauw verweven. Dat blijkt ook uit het diepgaande onderzoek dat activisten van het Burgerforum gedaan hebben in de Zuid-Spaanse provincie Almeria. Op 35.000 hectare tuinbouwgrond produceren 100.000 arbeidsmigranten daar jaarlijks voor 1,6 miljard euro aan paprika's, tomaten, aardbeien, bonen, sla en komkommers voor vooral Frankrijk, Duitsland en Nederland. Naar schatting de helft van de arbeiders heeft geen papieren en driekwart daarvan komt uit Marokko. Het gebied wordt wel de Plasticzee genoemd, naar het landbouwplastic dat door de arbeiders gebruikt wordt om de gewassen te beschermen en om hun schamele onderkomens mee te bouwen. De illegale arbeiders krijgen half zoveel betaald als de legale Spaanse.
Midden in de Plasticzee ligt El Ejido, een stadje met 45.000 inwoners en 17.000 tuinbouwbedrijven. Racisme is er aan de orde van de dag. Regelmatig worden migranten geweigerd in winkels, en in café's moeten ze vaak twee keer zoveel betalen als Spanjaarden. De afgelopen 10 jaar zijn er steeds meer maatregelen getroffen om te voorkomen dat de migranten zich in de stad vestigen. Daardoor wonen velen noodgedwongen in zelfgemaakte krotten van losse stukken hout, karton en landbouwplastic. Anderen leven met tientallen tegelijk in verlaten en vervallen huizen buiten de stad. Ze hebben geen elektriciteit, water of sanitaire voorzieningen. De burgemeester, die openlijk flirt met extreem-rechts, laat regelmatig zulke bouwvallen met de grond gelijk maken "om hygiënische redenen". Alternatieve huisvesting biedt hij dan vanzelfsprekend niet aan. Deze groeiende verpaupering geeft voedsel aan vooroordelen dat migranten smerig, lui en crimineel zijn.
Begin februari 2000 braken er in El Ejido hevige racistische rellen uit. Dat naar aanleiding van 3 moorden in korte tijd. Een Marokkaanse arbeider had twee Spaanse boeren vermoord en een andere Marokkaan, net ontslagen uit de psychiatrie, had een vrouw vermoord. Drie dagen lang vonden er pogroms plaats. Marokkanen werden door de straten gejaagd door woedende meutes met bivakmutsen, molotovcocktails en honkbalknuppels. Er vielen meer dan 60 gewonden. Honderden migranten raakten dakloos en tientallen winkels van migranten werden vernield, evenals de kantoren van steungroepen voor migranten. De rellen bleken goed georganiseerd. Plots was er een busje vol honkbalknuppels, en dat in een streek waar deze sport niet eens beoefend wordt. Ook verspreidde de broer van de burgemeester portofoons onder de demonstranten, en bleken extreem-rechtse jongeren via internet opgeroepen te zijn. De burgemeester gaf de lokale politie het bevel om niet in te grijpen. De rellen luwden pas toen regionale ordetroepen verschenen.
Concurrentieslag
De moorden mochten dan de aanleiding zijn, de oorzaak van de rellen lag in een combinatie van racisme en woede bij de Spaanse tuinbouwers over een mogelijke aantasting van hun concurrentiepositie. Illegale arbeidsmigranten hadden in Spanje namelijk net een legaliseringsronde bevochten. Voor juli van dat jaar moesten alle aanvragen binnen zijn. In El Ejido dienden medewerksters van de organisatie Progressieve Vrouwen in samenwerking met advocaten en anti-racistische organisaties zeer veel aanvragen in. Ze werden daarom al dagelijks bedreigd. Tuinders hebben immers ontzettend veel te verliezen bij legalisering van hun illegale arbeiders. De lonen moeten dan worden gelijkgetrokken met die van de andere arbeiders, premies en overwerk moeten worden betaald en het aantal vakantiedagen moet worden vastgelegd. De concurrentiepositie van de Zuid-Spaanse tuinders was daarbij al in gevaar na het EU-besluit om de lagelonenlanden ten zuiden van de Middellandse Zee, waaronder ook Marokko, eenvoudiger toegang tot de Europese markt te verlenen. Daartegen ondernamen de tuinders acties, zoals een grensblokkade tegen Marokkaanse vrachtwagens met tuinbouwproducten.
Na drie dagen rellen gingen de Marokkaanse arbeiders in en om El Ejido massaal in staking. Dat kwam de tuinders te staan op een verlies van 9 miljoen euro per dag. Onderhandelingen kwamen daardoor snel op gang. De stakers eisten onder meer schadevergoedingen en sociale woningbouw voor zowel migranten als arme Spaanse arbeiders. Ook wilden ze dat de landelijke regelgeving rond arbeid en migratie eindelijk eens werd nageleefd. Tot slot eisten ze legalisering van alle illegale arbeiders in het gebied. Ondanks allerlei toezeggingen is daar nooit iets van terechtgekomen. Nog steeds heerst er een gespannen wapenstilstand in El Ejido.
Roemenië
De laatste tijd zetten tuinders in Almeria, net als hier in het Westland, steeds vaker arbeiders uit Oost-Europa in. Ook die worden grof uitgebuit. Inmiddels werken er in Zuid-Spanje duizenden Polen en Roemenen, waaronder ook veel vrouwen. Meestal worden die geronseld door koppelbazen, die veel van hun loon in eigen zak steken. Maar steeds vaker wil ook de staat van herkomst een vinger in de financiële pap. Zo regelt Roemenië sinds 2002 zelf de toevoer van arbeidskrachten naar de aardbeienvelden in Almeria. Met Oost-Europese arbeiders meende de Spaanse staat de stroom arbeidskrachten beter onder controle te kunnen houden. Men rekende er ook op dat ze na het oogstseizoen allemaal weer zouden vertrekken. Maar velen weigeren terug te gaan. Veel van de vrouwen belanden daarop in de prostitutie. Ondertussen verpauperen grote groepen Marokkanen nog verder en neemt het racisme tegen hen ook toe. Sommigen trekken daarom weg, maar de meesten hebben daar het geld niet voor. Zo zijn ze gedwongen om deel uit te blijven maken van het kostenloze arbeidsreserveleger waar de tuinders in geval van nood een beroep op kunnen doen. En hoewel deze arbeiders geholpen zouden zijn met een nieuwe legaliseringsronde, is het enige werkelijke middel tegen al dit onrecht de opheffing van het kapitalisme en het racisme.
De activisten van het Europese Burgerforum willen hun bevindingen graag komen vertellen op informatiebijeenkomsten in Nederland. Meer weten? Mail De Fabel of het Burgerforum zelf: