De Fabel van de illegaal 62, januari/februari 2004

Auteur: Ellen de Waard

Lisa Mendiola is een Filippijnse huishoudelijk werker. Ze woont in Den Haag en heeft geen verblijfspapieren. Maar liefst 15 parttime poetsbanen heeft ze. Haar werkgevers zijn artsen, advocaten, ondernemers en bekende Nederlanders. Samen met andere Filippina's probeert ze nu een coöperatie van de grond te krijgen. Een kennismaking.

Mendiola werkt 5 dagen in de week in privé-huishoudens en in het weekend maakt ze ook nog eens schoon in het bedrijf van een van haar werkgevers. Daarnaast past ze soms in het weekend op kinderen van haar werkgevers en blijft dan ook overnachten. Er is bij de gegoede klasse zoveel vraag naar Mendiola's arbeid dat zij altijd samen met haar man werkt en regelmatig andere familieleden erbij betrekt. Samen werken ze als een geoliede machine, waarbij Mendiola de volgorde van de taken heel precies plant, zodat ze elkaar niet in de weg lopen.

Voor de ene werkgever werken ze samen 4 uur per week, voor de ander 8 of 18 uur. Om al deze parttime banen te combineren moet Mendiola heel efficiënt met haar tijd omgaan. Zo stopt ze bijvoorbeeld bij de een de vuile was in de machine, vertrekt naar het volgende huis om daar te werken en komt terug naar het eerste adres om de was er weer uit te halen, andere klussen te doen en tenslotte als de was droog is, kan ze gaan strijken. Deze efficiënte aanpak is ook terug te zien in Mendiola's sleutelkastje. De bossen huissleutels van haar 15 werkgevers zijn gerangschikt naar de dag dat ze daar aan de slag moet.

Mendiola's werkgevers en hun kennissen vragen regelmatig of ze nog meer werk kan aannemen. Als zijzelf of haar familie daar geen tijd voor heeft, informeert ze andere huishoudelijk werkers. Ze is een centraal persoon in een heel netwerk van huishoudelijk werkers die elkaar aan baantjes helpen. Voor haar is het volkomen vanzelfsprekend om elkaar daarbij belangeloos bij te staan.

Vertrouwen

Mendiola's werkgevers weten nagenoeg allemaal dat zij geen verblijfspapieren heeft. Zij reageren heel wisselend op de problemen die Mendiola daardoor ondervindt. Terwijl de een zich compleet afzijdig houdt van haar problemen, toont de ander zich bereid om te helpen. Zo heeft een van haar werkgevers zich garant gesteld zodat Mendiola een van haar zonen op bezoek kon laten komen. Doordat ze geen papieren heeft kan ze haar andere gezinsleden en familie in de Filippijnen nooit bezoeken. Ook heeft ze enige hulp gehad bij het zoeken van huisvesting. Maar anderen houden zich doof. Zoals bijvoorbeeld een bekende Nederlander waar ze schoonmaakt en die in het openbaar een warm pleitbezorger is voor migranten. Omdat Mendiola geen problemen wil, maakt ze zijn naam niet bekend.

Voor Mendiola is het erg belangrijk dat haar werkgevers haar volkomen vertrouwen. Als zij bemerkt dat dat niet het geval is, brengt ze dat direct ter sprake. Als er geen bevredigende oplossing komt, neemt ze ontslag. Wel zal ze de werkgever altijd aanbieden om iemand anders uit haar netwerk als vervanger te vragen. Juist vanwege haar grote netwerk van werkgevers en huishoudelijk werkers voelt zij zich niet afhankelijk van één enkele werkgever. Mendiola is trots op haar vaardigheden en wil dan ook respect.

Vroedvrouw

Mendiola kwam in 1986 naar Nederland om te werken. De overheid wilde haar echter geen verblijfspapieren geven. Ze was zodoende gedwongen huishoudelijk werker te worden. Andere banen zijn er nauwelijks voor vrouwen zonder papieren. Dat werk wordt geheel ten onrechte totaal niet serieus genomen, en huishoudelijk werkers maken ook daarom bij de IND geen enkele kans op legalisering.

Armoede, werkloosheid, gebrek aan huisvesting en de guerrilla-oorlogen in sommige delen van de Filippijnen duwen de mensen het land uit. Momenteel verlaten maar liefst 2.000 Filippijnen per dag hun land om elders een bestaan op te bouwen. De Filippijnse economie is inmiddels voor het grootste deel afhankelijk van de inkomsten van de migranten, en de samenleving wordt daar dan ook steeds meer op ingericht. Zo zijn meer en meer opleidingen in de Filippijnen puur gericht op het werken in het buitenland: office management, verpleging, en it-business. Mendiola zelf is gediplomeerd vroedvrouw en lerares. De onmogelijkheid om haar schulden voor het genoten onderwijs af te betalen, hebben haar doen besluiten te vertrekken.

Rolverdeling

Het is heel gebruikelijk voor Filippijnen om hun hele familie, één voor één, over te laten komen. Soms gaat dat ook zo met vrienden afkomstig uit dezelfde buurt. Met haar eigen gezin woont Mendiola nu in onderhuur. De ruimte is zo beperkt dat ze geen bezoek kunnen ontvangen. In haar spaarzame vrije tijd probeert Mendiola toch iets van een familieleven te hebben. Samen eten en samen zijn met vrienden speelt daar een grote rol in.

Traditioneel werken veel mannelijke Filippijnse migranten op schepen of boortorens. Dit is vies en gevaarlijk werk. Werken in de huishouding is veel minder risicovol en bovendien ligt het werk er voor het oprapen. Mendiola's man en zoon zijn daarom ook huishoudelijk werkers geworden. Daarmee is het echter nog niet vanzelfsprekend dat mannen ook thuis meer huishoudelijke taken op zich nemen. De traditionele rolverdeling blijft veelal in stand, zo ook in Mendiola's gezin. Daar worstelt Mendiola mee: aan de ene kant kan ze thuis ook best hulp gebruiken, aan de andere kant gunt ze haar man en zoon hun eigen vrijetijdsbesteding.

Mendiola is nu 49 jaar. Haar gezondheid gaat langzaam achteruit. Ze heeft longproblemen en vraagt zich af of dat samenhangt met de schoonmaakmiddelen die ze gebruikt. Ook krijgt ze steeds meer gewrichtspijnen, met name in haar handen en knieën, mogelijk een gevolg van haar intensieve werk in het huishouden. Strijken en tegels schrobben in badkamers en keukens gaat haar steeds moeilijker af. Haar man neemt dit noodzakelijkerwijs steeds meer op zich. Als ongedocumenteerde kan Mendiola niet in de Ziektewet, laat staan de AOW. Toch weigert ze haar eigen gezondheid onnodig in gevaar te brengen. Als ze echt ziek is gaat ze niet werken, ook al heeft ze dan geen inkomsten.

Organiseren

In 2002 kreeg Mendiola op straat een pamflet in handen geduwd. Het was van de Commission Filippino Migrant Workers (CFMW). Deze zelforganisatie van Filippijnen kreeg bemoeienis met geïllegaliseerde Filippijnse arbeidsmigranten toen de werving van au pairs en huishoudelijk werkers in Nederland in de late jaren 90 een grote vlucht nam. Inmiddels maakt Mendiola deel uit van de organisatie Towards Respect and United Strength for Total Emancipation and Development for women (TRUSTED). Door TRUSTED kunnen vrouwelijke huishoudelijk werkers nu makkelijker onderling communiceren en gebruik maken van elkaars ervaringen en netwerken. CFMW informeert de huishoudelijk werkers over hun mogelijkheden en onmogelijkheden als illegale werknemers, zoals over onderwijs, medische zorg en verzekeringen. Verder worden er trainingen georganiseerd om vrouwen sterker te maken in het onderhandelen met hun werkgevers.

Mendiola spreekt nu zelf Filippijnse vrouwen op straat aan en informeert hen over het bestaan van CFMW en TRUSTED. Ze wijst hen op de mogelijkheden om Nederlandse les te krijgen bij CFMW. Er is inmiddels ook een "Micro Credit Cooperation" opgericht. Alle deelnemers storten daar elke maand geld in en van daaruit kan men ook een lening krijgen. TRUSTED zoekt naar manieren om tevens eigen geld te genereren, bijvoorbeeld door rente te gaan heffen, maar dan veel lager dan gebruikelijk.

De toekomst

Veel arbeidsmigranten willen op een gegeven moment definitief terug naar hun geboorteland. Hoewel veel teruggekeerde Filippijnen proberen met hun spaargeld een eigen bedrijfje op te zetten, lukt dat bijna niemand. De arme Filippijnse bevolking heeft nauwelijks geld om de producten van de teruggekeerde migranten te kopen. Daarom keren de voormalige migranten soms weer platzak terug naar Europa of de VS. Anderen hebben juist helemaal geen geld kunnen sparen omdat alles naar familieleden werd gestuurd. De laatste tijd komen er wat initiatieven in de Filippijnen van de grond die teruggekeerde migranten willen ondersteunen bij het opzetten van structuren voor bedrijfjes, pensioenen en verzekeringen.

Mendiola hoopt over een paar jaar genoeg geld gespaard te hebben om naar de Filippijnen terug te kunnen keren. Met hard werken heeft ze inmiddels de hypotheek van haar huis kunnen aflossen en haar studieschulden afbetaald. Als haar kinderen bij haar willen komen wonen, zullen ze zelf in hun levensonderhoud moeten voorzien, vindt ze. Met een beetje geluk zal ze zo met de rente van haar spaargeld en af en toe wat werk zichzelf net voldoende kunnen bedruipen.

Terug