De Fabel van de illegaal 64, mei/juni 2004
Auteur: Eric Krebbers en Inge van de Velde
Langzamerhand groeit de laatste jaren de aandacht voor eerwraak. Dat probleem moet scherp bestreden worden. Maar niet in het kader van migratiebeheersing. Eerwraak moet aangepakt worden samen met alle andere vormen van patriarchaal geweld.
"Eerwraak is een fenomeen waarbij de 'geschonden eer' van een vrouw of meisje wordt gewraakt. Het gaat om haar 'kuisheid': zij mag geen ongeoorloofd contact hebben met iemand van het andere geslacht; dat tast het aanzien of prestige van haar familie aan. Wanneer er over haar geroddeld wordt, er vermoedens of aanwijzingen zijn van haar 'geschonden eer', wordt haar vader, broer of echtgenoot aangespoord om de eer te wreken, bijvoorbeeld door haar te verstoten, haar terug te sturen naar het land van herkomst, of (in geval van verkrachting) haar te dwingen te trouwen met de dader. In het uiterste geval wordt een vrouw of meisje vermoord. Soms gebeurt dit (ook) met de man die de eer geschonden heeft." Aldus het rapport "Eerwraak in Nederland" van Transact, "het landelijk expertisecentrum seksespecifieke zorg en seksueel geweld".(1)
Godfather
Volgens schattingen van onder meer Unicef komt eerwraak wereldwijd zo'n 5.000 keer per jaar voor. Daarnaast pleegt een flink aantal vrouwen al zelfmoord voordat het tot eerwraak komt. Eerwraak is niet voorbehouden aan bepaalde geloven of "culturen". Het komt nog voor in afgelegen streken waar de samenleving en dus het patriarchaat nog grotendeels op feodale wijze georganiseerd zijn, streken als Koerdistan, Corsica of Sicilië, zoals geportretteerd in de maffiafilm "The Godfather". Vrouwen worden daar vaak nog gezien als eigendom van de man. Het gaat om nauwelijks geïndustrialiseerde gebieden waar staat, kapitalisme en de Verlichting de macht van de bloed- en familiebanden nog niet helemaal hebben doorbroken. Wel verbieden inmiddels alle staten en grote religies eerwraak officieel en keuren ook in die streken veel mensen eerwraak af. Het patriarchaat neemt ook daar heel langzaam modernere, maar niet minder gewelddadige vormen aan. Daarbij lopen traditionele eerwraak en andere vormen van patriarchaal geweld door elkaar.
Dat was bijvoorbeeld het geval bij de moord op Gül B. op 12 maart 2004. Die werd neergeschoten voor de deur van een vrouwenopvanghuis in Zaandam. Gewoonlijk besteden opiniemakers en politici weinig aandacht aan dit soort moorden. Maar bij Gül B. waren de media er als de kippen bij omdat er eerwraak in het spel zou zijn. Die conclusie bleek later voorbarig. Er was waarschijnlijk eerder sprake van "gewone" jaloezie. Het blijft een kwestie van definitie, maar zeker is dat de vrouwen het geweld met hun leven moeten bekopen. Volgens Transact wordt er jaarlijks wellicht wel 20 keer eerwraak gepleegd in Nederland. In december 1999, bijvoorbeeld, probeerde Ali D. in de klas de vriend van zijn zus dood te schieten. Die misdaad had hij samen met zijn vader beraamd. En in augustus 2003 werd de Almelose Zarife Gökkaya door haar vader vermoord omdat ze een relatie had met een oudere man.
Huiselijk geweld
Een dag voor de moord op Gül B. vergaderde de Tweede Kamer over huiselijk geweld. Jaarlijks vinden er zo'n 900 duizend 'incidenten' plaats, rekende minister Donner van Justitie de Kamer voor, een kwart daarvan zeer ernstig. In totaal worden jaarlijks 50 kinderen, 80 vrouwen en 20 mannen in de familiesfeer vermoord. De daders zijn vrijwel altijd mannen. Donner kondigde aan dat het aantal plaatsen in opvanghuizen met 200 zou toenemen tot 2.674. Meer hulp beloofde hij niet, wel een stijging van het aantal meldpunten van 12 tot 35.
In het aansluitende debat spraken de Kamerleden vrijwel uitsluitend over het geweld van "allochtone" mannen tegen hun vrouwen en kinderen. Bij geweld wordt tegenwoordig direct aan "allochtonen" gedacht, zoals het vroeger ten onrechte altijd aan de armen werd toegeschreven. Op verzoek van de Kamer beloofde Donner voortaan "de culturele achtergrond" van de daders te gaan turven, want die zou volgens het gangbare racistische denken immers het geweld veroorzaken. Zoals tegenwoordig bij vrijwel elk denkbaar onderwerp probeerden Kamerleden ook huiselijk geweld als argument in te zetten tegen de islam en tegen immigratie. Het CDA wilde een vijfjarig verbod voor "allochtone daders" om te trouwen met een nieuwe partner uit het land van herkomst. Een ruime meerderheid steunde dat voorstel. De VVD pleitte zelfs voor een levenslang verbod. Hoewel zelf voorstander van het CDA-voorstel, verklaarde minister Verdonk van Integratie later dat "het niet haalbaar is". Wel beloofde ze een speciale campagne gericht op "allochtone" mannen.
Normen en waarden
De meeste nadruk in het debat lag op eerwraak. LPF-er Eerdmans wilde eerwraak extra zwaar gaan bestraffen, en D66 stelde later voor om de verblijfsvergunning of de Nederlandse nationaliteit van daders af te nemen. Wanneer een man zijn vrouw vermoord vanwege eerwraak moet zijn hele familie strafbaar worden gesteld, meende VVD-ster Ayaan Hirsi Ali zelfs. Het 'liberale' Kamerlid leek zo zelfs de individuele verantwoordelijkheid te willen vervangen door het feodale principe van collectieve verantwoordelijkheid via bloedbanden. "Allochtonen" moeten dringend "de Nederlandse normen en waarden" aangeleerd krijgen, concludeerden opiniemakers na afloop van het debat. Maar is het geweld van "autochtone" mannen wezenlijk minder? Bij de verschuiving van feodale naar moderne kapitalistische verhoudingen lijkt het patriarchaal geweld niet zozeer minder te worden, maar vooral iets andere vormen aan te nemen.
In Nederland heeft 1 op de 3 vrouwen voor haar zestiende ongewenste seksuele ervaringen opgedaan, wordt 1 op de 5 vrouwen thuis wel eens mishandeld en 1 op de 9 zelfs structureel. Bijna 1 op de 100 vrouwen is het afgelopen jaar verkracht of aangerand, en 2 keer zoveel vrouwen zijn seksueel geïntimideerd. De helft van de vrouwen wordt in haar huidige werkkring seksueel geïntimideerd. In totaal wordt bijna de helft van de vrouwen ooit slachtoffer van seksueel geweld. Daarnaast worden jaarlijks 80.000 kinderen ernstig mishandeld door familieleden, en het slaan van kinderen is wettelijk nog steeds toegestaan. Ruim 2,5 miljoen mensen zijn ooit in huiselijke kring regelmatig geslagen en in 27 procent van de gezinnen is er dagelijks geweld. Machtswellust, bezitsdrang, jaloezie en eer spelen bij dit alles een grote rol.
Zwijgen
Dat er relatief veel "allochtone" vrouwen in opvanghuizen zitten, komt niet omdat ze meer mishandeld worden, maar omdat ze er vaker alleen voor staan, minder economisch zelfstandig zijn en meer moeite hebben om hulp te krijgen. Dat zegt Nurdan Tatoglu, oprichtster van de stichting Kezban die zich speciaal richt op hulp aan mishandelde "allochtone" vrouwen. De stichting is genoemd naar Kezban Vural die in 1999 door haar man werd doodgeschoten.
Rechtse opiniemakers en politici kunnen tegenwoordig ongestraft inhakken op migranten, vooral door thema's te kiezen als besnijdenis, fundamentalisme, hoofddoeken en eerwraak. Veel progressieven en anti-racisten zwijgen helaas liever over zulke onderwerpen, uit angst om eveneens migranten aan te vallen en zo rechts in de kaart te spelen. Rechts neemt zo continu het initiatief, en links kijkt machteloos toe hoe racisme 'normaal' gemaakt wordt. Door schijnbaar op te komen voor slachtoffers van geweld weet rechts zich zo een humaan imago aan te meten. Links komt daarentegen bijzonder onoprecht over omdat men zulk onrecht door de vingers lijkt te willen zien. De linkse machteloosheid in het debat wordt veroorzaakt door een toenemend gebrek aan samenhangende linkse en feministische visies. De tegenwoordig bij rechts zo populaire thema's kunnen namelijk heel goed ook bekeken worden door een linkse bril. Waarbij de conclusies vanzelfsprekend heel anders luiden.
Paard
Links moet zich daarom heel nadrukkelijk uitspreken tegen alle vormen van huiselijk en seksueel geweld, inclusief eerwraak, maar zich niet inlaten met gepraat over de vermeende "culturele achtergronden" van het geweld. Dat zet iedereen die zich serieus wil verzetten tegen patriarchaal geweld op het verkeerde been: het gaat niet om "allochtonen", maar om mannen in het algemeen. "Huiselijk geweld heeft geen cultureel aspect, dat gaat over mensen die geen relatie kunnen hebben," zegt directeur Maria Scali van Vrouwenopvang Zuid-Holland terecht. Het gaat niet om de nationaliteit, achtergrond of zelfs de gedachten van daders van huiselijk geweld, maar om hun daden. Het gaat erom die te stoppen.
Door permanent eenzijdig het geweld van "allochtone" mannen te benadrukken speelt rechts in op de nog voortlevende eeuwenoude koloniale en racistische stereotypen over bedreigende zwarte verkrachters en over "natuurvolkeren" die emotioneler en gewelddadiger zouden zijn. Wanneer het om "allochtone" gewelddaden gaat, schuiven rechtse opiniemakers en politici ze tegenwoordig steeds meer onder het afschrikwekkende label eerwraak. Toen begin januari 2004 Murat D. zijn leraar doodschoot op het Haagse Terra College, werd volkomen ten onrechte eerwraak in stelling gebracht. Turken zouden een overmaat aan eergevoel hebben en direct hun pistool trekken. Nog voordat er ook maar iets meer over de moord bekend was dan dat de dader van Turkse herkomst was, wist de Leidse hoogleraar moderne Turkse geschiedenis Erik Jan Zürcher al dat "zo'n jongen moet laten zien dat er met hem niet te spotten valt, laten zien dat zijn eer hem veel waard is. Hij moet laten zien dat hij een goed beschermer is, dat als het erop aan komt hij in staat is om bijvoorbeeld zijn zus en zijn moeder te beschermen." De Leidse universitaire docent Turks Dick Koopman draafde helemaal door in zijn racisme. Die wist in de media direct te melden dat bij "de Turken" eerwraak altijd centraal staat, want "een man heeft zijn zwaard, zijn paard en zijn vrouw". Maar er was helemaal geen vrouw in het spel, laat staan een paard of een zwaard.
Noot