De Fabel van de illegaal 70, mei/juni 2005
Auteur: Eric Krebbers
Boekrecensie
Occidentalisme
Occidentalisme is een vrij nieuw en onbekend begrip. Tegenhanger oriëntalisme is 27 jaar geleden al aan de politieke woordenschat toegevoegd door de in 2003 overleden Edward Saïd. Oriëntalisme verwijst naar de racistische en kolonialistische beeldvorming over het exotische oosten. Wat schrijvers vanuit een oriëntalistisch wereldbeeld beweren over “het oosten”, zegt vaak nauwelijks iets over de werkelijkheid daar, maar des te meer over hun eigen koloniale fantasiebeelden. Het begrip is inmiddels gemeengoed geworden en is zeer bruikbaar voor linkse politieke analyses.
Het is te hopen dat dat straks ook gaat gelden voor het concept occidentalisme. In “Occidentalisme. Het westen in de ogen van zijn vijanden” schetsen de auteurs Ian Buruma en Avishai Margalit in grote lijnen het nieuwe begrip. Het is een reactionair gedachtegoed dat gelovige en traditionele boerengemeenschappen plaatst tegenover ontwortelde, goddeloze en decadente steden vol prostitutie en frivoliteit. Die stadse verloedering zou gevoed worden door rationaliteit, wetenschap, handel en egoïsme, en ten koste gaan van ouderwetse onbaatzuchtigheid en zelfopoffering voor het volk. Mannelijke helden verworden tot vadsige handelaars, vaak geassocieerd met het jodendom. Materialisme vervangt idealisme.
Volgens Buruma en Margalit is het occidentalisme van oorsprong een rechtse reactie op de opkomst van het kapitalisme na de Verlichting en de Franse revolutie. Er loopt een occidentalistische rode draad van de Duitse Romantiek begin negentiende eeuw, via het tsaristische Rusland met zijn dromen over “de Russische volksziel”, naar allerlei nationalistische en fascistische ideologieën in de negentiende en twintigste eeuw, overal ter wereld. In het occidentalisme komen antisemitisme, anti-Amerikanisme en kort-door-de-bocht rechts anti-kapitalisme samen.
Helaas is links zelden helemaal immuun geweest voor occidentalistische beelden. Anti-westerse en anti-vooruitgangsretoriek is aan te treffen geweest bij een heel spectrum van bewegingen, van het ‘harde’ anti-imperialisme tot het ‘softe’ milieu-activisme. Occidentalisme fungeert ook regelmatig als katalysator die linkse activisten doet overstappen naar rechtse en reactionaire stromingen. Buruma en Margalit, zelf van liberale huize, sparen links dan ook niet, maar geven steeds terecht aan dat occidentalisme zeker niet tot de linkse essentie behoort. Werkelijk linkse kritiek op het kapitalisme, kolonialisme, westers regeringsbeleid en natuurvernieting is en blijft mogelijk en soms noodzakelijk, aldus de auteurs. Toch is het onvermijdelijk dat het nieuwe begrip misbruikt gaat worden om alle linkse kritieken en analyses weg te zetten als uiteindelijk reactionair. Alleen daarom al is dit uitmuntende boek van Buruma en Margalit verplichte kost voor elke zichzelf serieus nemende radicaal-linkse activist.
“Occidentalisme. Het westen in de ogen van zijn vijanden”, Ian Buruma, Avishai Margalit. Uitgeverij: Atlas, € 17,50. ISBN: 9045004097.