De Fabel van de illegaal 71/72, zomer 2005

Auteur: Jelle van Buuren

Binnenkort moet iedereen die een visum aanvraagt voor een EU-land op de ambassade vingerafdrukken afstaan en een digitale foto laten maken. Die informatie wordt gedigitaliseerd en opgeslagen in het Visum Informatiesysteem (VIS), een biometrisch sleepnet om terroristen, illegalen en afgewezen vluchtelingen te vangen. Maar de plannen gaan nog veel verder.

In 2004 besloten de Europese regeringsleiders om biometrie te introduceren in visumaanvragen en verblijfsvergunningen van "vreemdelingen". Het gaat om unieke persoonlijke lichaamskenmerken als vingerafdrukken of irisscans. Die biometrie zal toegevoegd worden aan de al eerder gelanceerde plannen voor een VIS. Daarin moeten de gegevens van alle aanvragers van een visum voor tenminste 5 jaar bewaard blijven.

Identificatie

Volgens een Italiaans onderzoek rammelt de Europese visumverlening nogal, waardoor potentiële terroristen te makkelijk Europese bodem zouden kunnen bereiken. Doordat de consulaten van de lidstaten slecht samenwerken, de controle niet deugt en de procedures van elkaar verschillen, bestaat er volgens de EU onvoldoende controle op wie Europa binnenkomt. Daarom zou er een VIS moeten komen, waarin de persoonsgegevens van alle visumaanvragers komen te staan en verder informatie over aangevraagde, afgegeven en geweigerde visa. De VIS-informatie zou identiteitsfraude vrijwel uitsluiten en zou ook ingezet kunnen worden bij de identificatie van illegalen, de vaststelling welke lidstaat verantwoordelijk is voor de behandeling van een asielverzoek en de uitzetting van afgewezen vluchtelingen. Nog voordat de inkt van het voorstel voor het VIS droog was, drong de Nederlandse regering er al op aan om er biometrie in op te nemen. Anders zou het systeem weinig zin hebben, meende men.

Het VIS zou in 2006 of 2007 operationeel moeten zijn. Het is de vraag of dat gaat lukken, want tot nu toe is het de Unie nooit gelukt om complexe computersystemen op tijd af te hebben. Het Schengen Informatiesysteem (SIS) liep bijvoorbeeld jaren vertraging op, en het centrale computersysteem van de Europese politieorganisatie Europol werkt tot op de dag van vandaag ook niet goed. Ook dit keer gooien technische problemen roet in het eten. Een technische werkgroep die de EU-plannen moet uitvoeren concludeerde dat het geplande model niet werkt. De Unie wil de biometrische gegevens ook opslaan in een chip, die op het visum wordt geplakt. Bij een grenscontrole zouden de vingerafdrukken en gelaatskenmerken dan kunnen worden vergeleken met de gegevens die op de chip staan. Maar zodra er meerdere chips met biometrische gegevens in een visum of paspoort zitten, raakt het afleesapparaat in de war. Omdat dit "collusion"-probleem niet snel oplosbaar lijkt, neigt men nu naar een andere oplossing. Daarbij worden de biometrische gegevens niet op een chip geplaatst, maar alleen in het VIS opgeslagen. Op het visum brengt men dan nog slechts een sticker aan met een persoonlijk identificatienummer. Door dat in te toetsen krijgt een grensbeambte vervolgens de biometrische gegevens uit het VIS toegestuurd. Dat staat in ieder geval garant voor lange wachtrijen bij grensovergangen.

Ongelimiteerde toegang

Het Europees parlement en privacyschermingsorganisaties hebben inmiddels stevige kritiek op het voorstel geuit. Dat in tegenstelling tot het Nederlandse parlement. Daar informeerde men vooral naar de cijfers over visumfraude die zo'n rigoureus systeem zouden moeten rechtvaardigen. Betrouwbare cijfers bestaan niet, reageerde minister Donner van Justitie. Wel wist hij te melden dat er in de periode 2003-2004 op Schiphol onder de tientallen miljoenen reizigers maar liefst 124 vervalste Schengenvisa werden aangetroffen, en daar hadden zich best wel eens terroristen onder kunnen bevinden.

De privacytoezichthouders vroegen de EU-lidstaten waarom het nodig is om biometrische gegevens jarenlang centraal op te slaan, als diezelfde informatie al op een chip in het visum staat. Duitsland bleek te willen dat inlichtingendiensten en politiediensten "ongelimiteerde toegang" zouden krijgen tot het VIS, en werd daarbij onmiddellijk gesteund door Nederland. Daarmee krijgt het biometrievoorstel plotsklaps een heel andere wending. Gepresenteerd als middel voor het tegengaan van "identiteitsfraude" - hoort het visum of de verblijfsvergunning wel bij de drager -, blijkt het VIS ineens een "ongelimiteerd" toegankelijk databestand te moeten worden voor politie- en inlichtingendiensten. Die moeten zo de beschikking krijgen over alle vingerafdrukken en pasfoto's van iedereen die naar Europa komt.

Paspoorten

De Unie heeft het vizier dit keer echter niet alleen op "vreemdelingen" gericht. Want de regeringsleiders hebben onder druk van de VS besloten dat ook in de paspoorten van alle Europese burgers vanaf 2006 biometrische gegevens moeten worden opgenomen. Het Europese parlement rook onraad en gaf aan dat er in geen geval Europese of nationale paspoortdatabanken mogen ontstaan. De ministers van de lidstaten wilden die mogelijkheid echter persé openhouden.

Uit een brief aan de Tweede Kamer over terrorismebestrijding van januari 2005 blijkt waarom. Daarin kondigde het kabinet aan "een informatie-infrastructuur te ontwikkelen waarmee de mogelijkheid ontstaat om de identiteit tevens on-line te verifiëren. Dit veronderstelt dat de administraties van de identiteitsdocumenten met biometrische kenmerken centraal zijn georganiseerd." Volgens het kabinet levert die informatie-infrastructuur "een bijdrage aan de intensivering van de samenwerking op Europees terrein en een bijdrage aan de effectiviteit van de uitvoering van de identificatieplicht". Het stond er wat omfloerst, maar de betekenis was duidelijk. Europese burgers moeten vanaf 2006 digitale vingerafdrukken en digitale foto's afstaan voor het nieuwe paspoort. Die gegevens worden centraal opgeslagen, zodat "on-line" verificatie mogelijk wordt. Als iemand wordt aangehouden en geen identiteitsbewijs kan tonen, kan de politie via de vingerafdrukken en de foto in het centrale systeem de identiteit vaststellen. De overheid krijgt daarbij dus de beschikking over de vingerafdrukken van álle burgers, verdacht of onverdacht.

De volgende stappen laten zich raden. Als we nu toch beschikken over vingerafdrukken van alle burgers, waarom zouden politie- en inlichtingendiensten dan geen toegang mogen krijgen tot die databank om misdrijven op te lossen of de nationale veiligheid te bewaken? En als we nu toch beschikken over de digitale foto's van alle burgers, waarom kunnen we die gegevens dan niet gebruiken voor gezichtsherkenning door de videocamera's die op steeds meer plekken in het land komen te hangen? Dat is een controlepotentieel dat George Orwell bleek zou doen wegtrekken.

Informatiehonger

Maar daarmee zijn de Europese leiders nog niet uitgedroomd. Want er bestaan meer databanken in Europa. Zoals Eurodac, met alle vingerafdrukken van vluchtelingen, en het Schengen Informatiesysteem met zijn miljoenen gegevens over gestolen voorwerpen, gezochte personen en te verwijderen vreemdelingen. Duitsland pleit al jarenlang voor de koppeling van al dit soort bestanden, voor ongelimiteerde toegang door politie-, immigratie- en inlichtingendiensten en voor de mogelijkheid van Rasterfahndung, waarbij aan de hand van profielen van mogelijke terroristen en criminelen alle denkbare databanken doorploegd worden op zoek naar aanwijzingen. De Europese Commissie zal binnenkort met voorstellen op dit gebied komen.

De maatregelen passen in de trend om zoveel mogelijk gegevens te verzamelen over alle burgers, verdacht of onverdacht. Denk aan het routinematig en automatisch doorgeven van passagiersgegevens aan de VS, een maatregel die over enige tijd ook zal gaan gelden voor passagiers die naar Europa vliegen. Of neem het Europese plan om alle "verkeersgegevens" die inzicht geven in het bel- en internetgedrag van alle Europese burgers voor 1 tot 3 jaar op te slaan. Tegelijkertijd verdwijnen de juridische beperkingen aan de informatiehonger van de overheid. Elke opsporingsambtenaar kan van een bedrijf eisen dat men informatie afstaat over haar klanten. Denk aan supermarkten, videotheken, bibliotheken, reisbureaus, banken, en boekwinkels. Daarbij kan niet alleen informatie worden opgevraagd over verdachten, maar ook over de kring mensen rond een verdachte, of over anderen als dat nodig zou zijn voor het onderzoek.

In de informatiesamenleving laat iedereen steeds meer digitale sporen achter. De overheid ziet dat als een goudmijn en stimuleert actief het achterlaten van steeds meer makkelijk toegankelijke sporen. In Amerika kun je bij McDonald's je bestelling al afrekenen door je vinger even op een scanner te leggen. Toegangscontrole bij scholen vindt steeds vaker plaats door biometrische identificatie. Door al deze informatie toegankelijk te maken voor de overheid, alle denkbare databestanden aan elkaar te koppelen en systematisch te doorzoeken, ontstaat een gigantisch controlepotentieel over burgers.

Ooit leefde het idee dat democratie het geïnstitutionaliseerde wantrouwen van burgers tegen de overheid vorm gaf. Inmiddels lijkt democratie het geïnstitutionaliseerde wantrouwen van de overheid tegen burgers te betekenen. Van het merendeel van de maatregelen weet bijna niemand iets af. Biometrische gegevens in ons paspoort? Biometrische gegevens in visa? Centrale opslag van deze gegevens? Het wordt allemaal volgens de beproefde salamitactiek stilletjes via de Europese achterdeur als voldongen feit ingevoerd.

Terug