De Fabel van de illegaal 80/81, winter 2007

Auteur: Jan Tas

Een achterlijke cultuur met Zwarte Pieten, negerzoenen en VOC-fans

Het Nederlandse nationalisme viert hoogtij, en van kritiek op Zwarte Piet en het VOC-verleden wil men niets meer weten. Maar af en toe weten zwarte activisten toch een deukje te schoppen in dat heersende racistische en koloniale gedachtengoed.

Schoolplaat van koloniale oorlog in Indonesië
"Laten we blij zijn met elkaar. Laten we zeggen: Nederland kan het weer, die VOC-mentaliteit. Over grenzen heenkijken. Dynamiek!"(1) Met die uitspraak probeerde premier Balkenende tijdens de algemene beschouwing van 28 september 2006 de kritiek van de oppositie op het economische beleid te pareren. Dat leidde her en der tot furieuze reacties onder voornamelijk Surinaamse en Antilliaanse Nederlanders. Columniste Maureen van Embricqs-Djojokasiran van de website Nospang.com vraagt zich af wat Balkenende met die "VOC-mentaliteit" bedoelde.(2) "Moeten wij ons de mentaliteit van een rover, een kolonisator, een moordenaar, een onderdrukker eigen maken? Het over de grenzen kijken van de Heren van 17 (de VOC-directie) heeft geleid tot kolonisatie, slavernij, hebzucht."

In reactie op deze verheerlijking van het koloniale verleden organiseerde een vijftiental Surinaamse stichtingen, café's en radiostations uit Amsterdam een protest. Op 27 oktober demonstreerden ongeveer 200 mensen onder de naam Wi-sten (Onze stem) bij het slavernijmonument om officiële excuses te eisen voor het Nederlandse koloniale verleden. De organisatie noemde de uitspraak van Balkenende "pijnlijk en getuigen van geen respect voor de inwoners van Nederland wier voorouders hebben geleden onder de VOC- en WIC-mentaliteit". De demonstratie ging vervolgens verder naar het gebouw van het Nationaal Instituut Slavernijverleden en Erfenis (Ninsee). De actievoerders hadden zich geërgerd aan de lauwe reactie van Ninsee op de uitspraken van Balkenende. "Het Ninsee distantieert zich van de eigen doelstellingen. Bij elk probleem dat zich voordoet op dit gebied zegt men: Wij zijn een kenniscentrum en meer niet. Maar het is opgericht om te kijken hoe mensen omgaan met ons gemeenschappelijk verleden. Het is geen boekenclub!", zei Wi-sten-organisator Glenn Codfried.

Ellende-eeuw

Slavernij in Indonesië (poster van rond 1900, ver na de officiële afschafffing van de slavernij!)
Diverse opiniemakers en wetenschappers probeerden de actievoerders de mond te snoeren. Ze stelden dat het de West-Indische Compagnie was die slaven naar Amerika bracht en dat de Verenigde Oost-Indische Compagnie daar niets mee van doen had. In werkelijkheid werd er ook in de Oost in slaven gehandeld en waren de VOC en WIC zustercompagnieën die met hun rooftochten samen de basis legden voor de Nederlandse rijkdom. "Het gaat om het verleden. Ook de VOC heeft heel veel ellende bezorgd, net als de WIC", aldus Codfried. Mede-organisator Roy Groenberg, voorzitter van de stichting "Eer en Herstel Betalingen Slachtoffers van Slavernij in Suriname" voegde daar nog aan toe: "De premier had het over een mentaliteit, en daar keren we ons tegen. Hij had het over een tijd waarin de basis is gelegd voor de rijkdom van Nederland, maar hij had ook de schaduwzijden moeten noemen. De Gouden Eeuw van Nederland was de ellende-eeuw van Indonesië en Suriname."

In reactie op de kritieken kwam Balkenende met een slap verhaal.(3) "Ik heb nooit wat ten gunste van slavernij willen zeggen. Mijn uitlatingen hadden alleen te maken met handelsgeest, ondernemingszin en de moed om de wereldzeeën te bevaren. Slavernij was uit den boze, maar ik heb het over slavernij helemaal niet willen hebben." Daar zit nou juist het probleem. Na 500 jaar kolonialisme heerst er nog steeds een massaal stilzwijgen over het koloniale verleden, laat staan dat de huidige neo-koloniale verhoudingen aangepakt worden.

"Ik heb geen echt excuus gehoord", zei Codfried. "Waarom heeft nog nooit iemand letterlijk excuses aangeboden voor het slavernijverleden?" De nazaten van slaven krijgen regelmatig te horen dat de slavernij al zo lang geleden is dat je het moet laten rusten. Groenberg: "Kroonprins Willem-Alexander is momenteel in Australië in het kader van 400 jaar handelsbetrekkingen met Nederland. We vieren dit jaar de vierhonderdste verjaardag van Rembrandt. Waarom zou de slavernij dan opeens lang geleden zijn?"(4)

Negerzoenen

Lijfstraffen voor slavenarbeiders (begin twintigste eeuw in Indonesië!)
Beide organisatoren hebben al vaker actie gevoerd tegen racisme. Codfried is presentator bij de lokale Amsterdamse radio Mart en was een van de initiatiefnemers van het lawaaiprotest tegen de aanwezigheid van minister Verdonk bij de slavernijherdenking van 1 juli 2005. Stichting Eer en Herstel voerde eerder actie om de beledigende term "neger" uit de Dikke Van Dale te laten verwijderen. "Neger" betekent namelijk niet alleen simpelweg "zwart". Het is afgeleid van het Latijnse woord "niger" en dat betekent "zwart" in de zin van donker, hopeloos, verschrikkelijk, iets dat ellende veroorzaakt en tot de onderwereld behoort. Uiteindelijk is het woord "neger" wel in het woordenboek gebleven, maar dan met de uitleg erbij dat het als scheldwoord of belediging kan worden ervaren. Volgens de uitgevers van de Dikke Van Dale is het verwijderen van het woord "neger" uitgesloten, want "het woord is erg ingeburgerd. Het maakt bijna deel uit van onze cultuur en nationale identiteit". En zo blijkt racisme officieel onderdeel van "onze cultuur".

Meer succes had de actie om de naam "negerzoen" te veranderen. Na jaren van klagen bij fabrikant Van Breggen, de eigenaar van Buys "negerzoenen", is de naam in 2005 eindelijk veranderd in "Buys zoenen". Het chocoladeschuimkoekje bestaat al ongeveer 200 jaar en had bijna overal in Europa het woord "neger" in de naam. In Engeland heette het eerst "nigger" en later "negrokisses", in Duitsland "Negerkuss" en in Frankrijk "tète de nègre". Overal waren deze racistische benamingen echter al lang vervangen, behalve in Nederland dus. Tekenend voor de racistische sfeer hier zijn de reacties op internetfora als Geenstijl en Fok. Daar nemen jongeren het juist op voor het behoud van "de negerzoen" en iedereen mag er vrij schieten op de anti-koloniale en anti-racistische acties van onder meer Eer en Herstel. Activisten als Groenberg worden er beledigd en weggezet als linkse zeikerds.

Sint Nicolaas

Ook het jaarlijkse Sinterklaasfeest wekt bij veel zwarte mensen en anti-racisten woede en verontwaardiging. In de aanloop naar 5 december wordt men overal geconfronteerd met zwart geschminkte witte mensen die zich zo dom en infantiel mogelijk voordoen. Wie er openlijk op wijst dat dat een racistische traditie is, krijgt te horen dat het slechts een onschuldig kinderfeest is en dat Zwarte Pieten echt niet gebaseerd zijn op allerlei racistische stereotypen.

De figuur van Sinterklaas is gebaseerd op een bisschop Nicolaas die volgens de katholieke kerk rond het jaar 300 leefde in Myra, in het huidige Turkije. Later werd Nicolaas heilig verklaard en vanaf de elfde eeuw werd hij in heel Europa gezien als de beschermheilige van zeelieden, bakkers en hoeren.(5) Hij werd destijds vaak afgebeeld met een geketende zwarte duivel aan zijn zijde. Die stond symbool voor het overwonnen kwaad. Ook toen al werd er een sint Nicolaas-feest gevierd. Dat gebeurde vaak in dorpsverband, en jongeren gingen al dan niet als duivels geschminkt de straat op om geld en snoep te bedelen. Toen de protestanten het in de zeventiende eeuw voor het zeggen kregen, werd het verboden om het feest op straat te vieren. Protestanten doen namelijk niet aan heiligen en bisschoppen. Daardoor werd het een familiefeest dat men binnenshuis viert.

Nationalisme

Tot begin negentiende eeuw werd het Sinterklaasfeest in iedere regio anders gevierd. Met de nieuwe grondwet van 1848 kwamen er in Nederland meer uniforme wetten, regels en uiteindelijk ook gewoonten. En door de opkomst van het nationalisme probeerde men de bevolking op allerlei manieren aan "de natie" te binden. Het "vaderland" moest plots overal centraal bij staan. Rond 1850 legde de leraar Jan Schenkman met zijn prentenboek "Sint Nicolaas en zijn knecht" de basis voor de huidige Sinterklaas. In dat boek komt de sint voor het eerst met een stoomboot uit Spanje. Ook heeft hij een staf en een mijter gekregen. En als knecht duikt ineens Zwarte Piet op. Het boek was een groot succes en door de prenten kon iedereen zich een beeld vormen van hoe Sinterklaas er uit zou zien, waar hij vandaan kwam en wie zijn knecht was. De nieuwe ideeën vonden snel en breed ingang.

Racisme en commercie (foto: Eric Krebbers)
De nieuwe, landelijk geharmoniseerde Sinterklaas werd op zijn beurt weer ingezet om bij kinderen het nationalisme door de strot te duwen. Zo werd er in 1887 in Amsterdam een groot feest georganiseerd voor 8.000 brave kinderen. Alleen kinderen die het hele jaar netjes naar school waren gegaan, waren welkom. Er werd geen enkel Sinterklaasliedje gezongen. De kinderen moesten daarentegen nationalistische liedjes zingen, zoals het Wilhelmus, het Prinsesselied voor de pasgeboren Wilhelmina, het volkslied "Wien Neerlandsch bloed" en het "Marschlied", een militair lied over de plicht die elke Nederlandse jongen zou hebben om zijn beste krachten aan het vaderland te geven.

Luie Piet

De lijn van de zwarte duivel naar Zwarte Piet is niet helemaal duidelijk. Het verleggen van de aandacht van de duivel naar zwarte mensen pleit in ieder geval niet erg voor de bedenker van Zwarte Piet. Daarbij zijn de kleren van Piet gebaseerd op de uniformen die voor 1850 gedragen werden door het vaak zwarte personeel in dienst van rijke witten. Nederland had de slavernij toen nog niet afgeschaft en wat was er nu handiger dan een slaaf die het werk doet voor de sint? Tegenwoordig wordt vaak beweerd dat Zwarte Piet niet op zwarte mensen gebaseerd is, of zelfs zwart is omdat hij door de schoorsteen naar binnen zou zijn gekomen. Maar sinds Schenkman hem bedacht is de figuur van Piet nooit meer geweest dan een opeenhoping van racistische stereotypen. Pieten zijn volgens de traditie namelijk lui, dom, kinderlijke wilden, slechts goed voor entertainment en uitsluitend anonieme bijfiguren in de levens van witte mensen.

In de loop der tijd veranderden Piets kenmerken al naargelang het racisme in de samenleving veranderde. Zo was Piet voor de Tweede Wereldoorlog een "edele wilde", een boeman waar kinderen bang van moesten zijn. Op afbeeldingen werd gefocust op "raskenmerken" als grote witte ogen, spierwitte tanden en dikke lippen. In die tijd werd hij ook wel "neger" of "moor" genoemd. Zo blijkt dat de figuur Piet wel degelijk op zwarte mensen was gebaseerd. Niks geen roet dus! Na de oorlog werd het racisme vaak minder expliciet en legde men de nadruk meer op zwarte stereotypen als clownesk, domme goedzak en entertainer.

Kinderfeest

Is zo'n racistisch feest niet in strijd met de Grondwet? Daarin staat toch dat niemand gediscrimineerd mag worden? Daarom diende Eer en Herstel in 2004 tegen de racistische elementen van het Sinterklaasfeest een klacht in bij de Commissie Gelijke Behandeling. "Heel veel Nederlandse burgers, met name zwarte Nederlanders, voelen zich ieder jaar weer op 5 december tijdens de viering van voornoemd feest heel erg gekwetst, verdrietig en ongelukkig: het roept veel herinneringen op aan een tijdperk van de slavernij, waarbij de tot slaaf gemaakte Afrikaanse mens wereldwijd werd mishandeld, vernederd en uitgebuit. Niet voor niets is deze slavernij niet zo lang geleden door de VN uitgeroepen tot een misdaad jegens de zwarte menselijkheid", aldus Eer en Herstel. De klacht werd afgewezen.

Ook is er een actiecomité "Piet op de zwarte lijst" opgericht.(6) Het comité wil "met deze actie en uw steun bereiken dat de figuur Zwarte Piet volledig van het maatschappelijke toneel verdwijnt en definitief tot het verleden gaat horen". Tegen de mensen die roepen dat het slechts om een onschuldig kinderfeest gaat, zegt het comité: "Het Sinterklaasfeest is, veel meer dan een kinderfeest, een feest van volwassenen. Het zijn (verklede) volwassenen die kinderen onderdeel maken van hun jeugdsentiment en commerciële doelen. Het zijn volwassenen die de normen en waarden bepalen, ook binnen deze traditie. Maar als er serieuze kritiek wordt geuit op het Sinterklaasfeest, dan nemen deze volwassenen geen maatschappelijke verantwoordelijkheid, maar wenden dit af op kinderen. De veel gehoorde kreet: "Ach, het is maar een kinderfeest" is dan op zijn minst hypocriet te noemen."

Achterlijk

Commercie en racisme (foto: Eric Krebbers)
Het comité legt verder haarscherp de dubbele moraal bloot die de huidige publieke opinie kenmerkt. "Het is opvallend dat Nederlanders graag voorop lopen bij het vaststellen van misstanden elders op de wereld. Een goed voorbeeld hiervan is de recente opschudding rond de persoon Hirsi Ali, die door man en macht werd gesteund nadat zij publiekelijk haar opinie gaf over de islamitische cultuur. De islamitische cultuur die niet met haar tijd zou zijn veranderd. Nemen we het Sinterklaasfeest onder de loep, dan moeten wij vaststellen dat de Nederlandse cultuur met het handhaven van Zwarte Piet, de knecht of slaaf, niet is mee veranderd met haar tijd. Het Sinterklaasfeest is in dat opzicht dus ook als "achterlijk" aan te merken. Het draagt immers nog steeds de historische witte meester/zwarte knecht-relatie uit en onderschrijft alle negatieve stereotypering van zwarte mensen."

Behalve in Nederland en België wordt het achterlijke Sinterklaasfeest met zijn Zwarte Pieten vrijwel nergens meer gevierd. Veel bezoekers uit andere landen geloven hun ogen dan ook nauwelijks als ze Sinterklaas en Zwarte Piet tegenkomen. Voor de meeste Amerikanen is het echt onvoorstelbaar dat dit nog kan. Zwarte Piet doet hen direct denken aan de vooral in de negentiende eeuw populaire racistische "minstrel shows". Dat waren rondreizende theatergroepen met witte acteurs die zich zwart schminkten om vervolgens op de meest uiteenlopende manieren zwarte mensen belachelijk te maken en weg te zetten als lui, dom en onbeschaafd. Die shows waren razend populair, totdat ze onder druk van andere theatervormen en protest bijna geheel verdwenen aan het begin van de twintigste eeuw. Het zal voor Amerikanen dan ook flink schrikken zijn wanneer ze horen dat dit soort racistische praktijken 100 jaar later in het internationaal als liberaal bekend staande Nederland een maand per jaar bijzonder leuk gevonden wordt door een groot deel van de bevolking.

Noten

Terug